«Hey, John Wayne / we never meant / to take your name in vain / He says "It's too late / I guess I'll always be your patron saint"»
O western sonoro arrinca cun episodio, senón significativo, si sintomático do que era o cinema por aquel entón. Raul Walsh, que nin sequera figurou no proxecto como director titular, perdeu un ollo durante a rodaxe de ‘In old Arizona’ (1928), filme que ademais sería o primeiro western sonoro producido por unha major (Fox). Deixando atrás a épica fantástica de ‘O ladrón de Bagdad’ (1924), o incidente non serviría nin moito menos de escarmento. O director filmaría un total de dezaoito westerns, e se ben durante longo tempo foi considerado un mero artesán, algúns dos seus traballos pasan de meritorios e, para min, alomenos un deles acada a cota de obra mestra (‘Xuntos ata a morte’, de 1949, remake de ‘High Sierra’, filme noir do propio Walsh).
A miúdo este e outros cineastas do momento (Tourneur, Curtiz) actuaron como simples executores, e isto sen o máis mínimo pudor. Unhas veces ao servizo dunha ideoloxía, outras ao dun guión que nin sequera pretenderon facer seu. Isto obsérvase en personaxes histriónicas, desencaixadas e arquetípicas, así como na resolución pueril de enredos puerilmente enredados.
Isto xamais acontece cos grandes, Hawks e Ford, e, por sorte, non sempre con Raoul Walsh. Ademais consta no seu haber o ser un dos descubridores desa mole de corazón e aceiro ao que, cos anos, chamaríamos Duque. O director de obras mestras como ‘Os violentos anos vinte’ (‘The roaring twenties’, 1939) deulle o seu primeiro papel destacado en ‘A gran xornada’ (‘The big trail’, 1930), mais por consello de John Ford, co que xa traballara como extra en varios filmes silentes, e quen, na década dos trinta, semellaba estar cheíño do xénero. E logo viría Howard Hawks dicindo que, si, todo aquilo era certo, outros descubriran a John Wayne, pero el ensinárao a actuar... O filme, refeita do grande éxito mudo ‘The covered wagon’ (1926), contaba a xornada dunha caravana de colonos no camiño de Missouri a Oregón, e foi filmado en 35 mm, pero tamén nun temperán 70 mm (denominado Grandeur), que elevou os custes ata os 2 millóns de dólares. Custes que finalmente non se recuperaron.
Por sorte ‘Cimarrón’ (1930) si foi un grande éxito, tanto que o filme de Wesley Ruggles conquiriu o Best Picture Academy Award na cerimonia de 1930/31. ‘Cimarrón’ versaba tamén sobre a colonización das chairas centrais do país, neste caso con carreiras de carretas na procura dunha propiedade na basta Oklahoma. Na escena inicial requiríronse milleiros de extras, centos de cabezas de gando e ducias de operarios de cámara. O baleiro de recoñecemento que non se saldaría ata ‘Bailando con lobos’ (‘Dances with wolves’, 1989), indica o snobismo e petulancia que con frecuencia se apodera dos académicos, xuíces e demais preas encargadas de xulgar a arte. Pero xa falaremos disto cando toque.
Tiñan moita sona na época os filmes con singing cowboy. Enchían as salas e os petos dos seus protagonistas. Os visionarios auguraban unha era de esplendor que non tería fin e na que vaqueiros cantantes resolverían as súas cuitas, de Kansas a Novo México, de California a Missisipi, con cancións sureñas e toneladas de encanto... Espero que aforrasen algo. Mentres os singing cowboys se desfondaban (algúns deles rematarían por reciclarse na televisión nos anos 50), os westerns, por fortuna, tomaron outro camiño.
Os anos trinta é unha década de ensaios. Moitos directores fixeron prácticas en filmes nos que, como Walsh en ‘In old Arizona’, non figuraban nin de axudantes. Howard Hawks e Willian Wellman participarían na biopicture ‘Viva Villa!’ (1934), protagonizada por Wallace Beery. Hawks tamén filmou algunhas escenas da curiosa ‘O foraxido’ (‘The outlaw’, 1941), do aviador Howard Hughes. E Cecil B. DeMille faría dúas incursións máis no western (en 1914 traballara, tamén oficiosamente, en ‘The Squaw Man’) que non terían continuidade. Xunto a Gary Cooper, convertido nunha estrela dende os últimos anos do mudo, filmaría ‘Buffalo Bill’ (‘The plainsman’, 1936). O segundo e derradeiro western sonoro de DeMille sería ‘Union Pacific’ (1939), sobre a construcción do ferrocarril transcontinental, con Joel McCrea e Barbara Stanwyck.
En 1939 Michael Curtiz inicia a primeira de tres colaboracións consecutivas con Errol Flyn. ‘Dodge City’ (1939), ‘O camiño de Santa Fe’ (1940) e ‘Virginia City’ (1940), esta última xunto con Randolph Scott e Humprey Bogart. Nelas apreciase o bo oficio de Curtiz, así como certa pusilanimidade no acabado dalgunhas escenas. Por exemplo, en ‘Santa Fe Trail’, o capitan Jeff Stuart (Errol Flyn) infíltrase nunha cidade de rebeldes pro-abolicionistas, pero é descuberto porque a súa montura leva a marca da cabalería. En serio, non atoparon nada mellor? E logo, cando o van aforcar, quítalle a pistola ao tipo que lle esta a colocar a corda no pescozo. E hoxe atrevémonos a dicir que antes o cinema era para adultos? Pois non sempre; ás veces abusamos do da Idade de Ouro. Por certo, Ronald Reagan, quen encarna a George Armstrong Custer no filme, era bastante ben feito, si, pero malo, malo, como actor. Pero malo, malo, malo... Un tópico co que polo menos eu si estou de acordo
En 1939 Henry King filmaría a primeira parte da historia que un ano despois retomaría Fritz Lang, ‘Terra de audaces’ (‘Jesse James’), con Tyron Power como Jesse e Henry Fonda como Frank. Da de Fritz Lang, ‘The Return of Frank James’ (‘A vinganza de Frank James’, 1940), podo dicir que me gusta moito un travelling sobre Henry Fonda mentres este cabalga a galope tendido, e que o xuízo, se ben representa a realidade, desequilibra e mingua o filme.
En 1939 (semella que entalei) George Marshall, un dos catro directores encargados anos despois do colosal tour de forces ‘A conquista do oeste’ (‘How the weste was won’, 1962), realiza un filme exquisito e que por desgraza pasou moitos anos no esquecemento máis infame. Refírome a ‘ARIZONA’ (‘Destry Rides Again’), western revisionista e, en consecuencia, moi adiantado ao seu tempo. É unha historia de sherif que chega a unha cidade sen lei para poñer orde, pero cunha revolucionaria ideoloxía contraria ao uso das armas. Isto en clave sarcástica e cunhas notas de humor xeniais, como cando o fillo do afamado pistoleiro Destry baixa da carruaxe cun parasol e un bolso de muller, para pasmo do marshall e mofa dos rufiáns da vila. Destry (un retranqueiro James Stewart) deberá domesticar non só á cidade, senón tamén á indómita cabareteira Frenchy (Marlene Dietrich), personaxe que proporciona a nota agridoce que toda gran comedia precisa. Tras pasar desapercibida durante longo tempo, en 1996 ‘Destry rides again’ entrou con toda xustiza no National Film Registry da Biblioteca do Congreso. Máis vale tarde que nunca.
E en 1939 (si, definitivamente: entalei), John Ford, logo de trece anos afastado do far west, realiza ‘A DILIXENCIA’ (‘Stagecoach’), primeiro esforzo serio por construír un filme do oeste adulto, intelixente e sen demasiados lastres morais, nin alardes grandilocuentes. A profusión de personaxes ricamente matizados converterase nun dos sinais de identidade de Ford, un verdadeiro mestre tanto na forma como no fondo da súa obra. A presentación de Ringo Kid (John Wayne), mediante un tremeliquento zoom que ao final encaixa como por milagre; a intimidade e o achegamento que se orixina entre o fuxitivo e a prostituta; a toma do corredor, con Dallas (Claire Trevor) avanzando en col de Ringo; o duelo final; e antes deste, a forma en que Ford nos emociona: a prostituta Dallas non quere que Ringo a acompañe ata a súa casa, pois el aínda non coñece a súa profesión. Insiste e, tras descubrilo... os seus plans seguen adiante: formarán un fogar en México. Se o devandito duelo llo permite. ‘A dilixencia’ revalorizou un xénero que perdera categoría e que, a finais da década que nos ocupa, considerábase pasado de moda.
Segundo nos imos achegando aos anos cincuenta, quedar entalado nun ano vai ser cada vez máis frecuente. Quizais a sobreproducción impediu o recoñecemento de moitos destes filmes, devorados axiña, mais non esquecidos. Non é de estrañar que foran os críticos que estaban por vir os que revalorizasen uns traballos dos que tanto gozaran de cativos, cando o que dicían os maiores nada importaba, e a felicidade valía catro centavos.
Miguel Segador
