WESTERN (V): ANOS 4O

–Pois odio o mar, e odio a praia, e odio o sol e... a herba e as árbores e a calor...
–Charlie...
–Que?
–Que che gusta?
–Gústanme os spaghetti con salsa de ameixas, as montañas, San Francisco de Asís, o polo con limón e allo, eh... John Wayne...
–En Manhattan non hai montañas.
–Hai edificios altos... E gústasme ti...

Cando un crítico se achega á súa presa, acostuma facelo con certa petulancia. Xa vai sendo hora de abaixarnos os egos.

O impacto dunha obra de arte tan directa e brutal como o é unha película non responde a elevados intelectos, culturas adquiridas, capacidades herdadas. Isto é aínda máis patente no caso do western, xénero que elude como ningún outro aos reflexivos escrutadores. Na aparente sinxeleza das súas personaxes profunda a ollada humana sen necesidade de estudos universitarios ou pseudocarreiras criticocinéfilas. E grazas a Deus.

Os 40 son para o western unha época de diversificación e perfeccionamento, unha especie de caldeiro onde se mesturan ingredientes e filosofías varias, o que, xunto coa dispar personalidade dos mellores chefs da época, deu lugar a rotundas xoias e propiciou esa rampa de despegue definitiva, tanto para o western como para o cinema en xeral, que serían os grandiosos anos 50.

Con todo a cousa non comeza ben, “Morreron coas botas postas” (1941) semella por momentos unha parodia, por momentos un insulto. E como non aturo demasiado a Errol Flynn facendo de Custer, será mellor que pasemos páxina. A primeira obra mestra destes anos será “The Ox-Bow incident” (1942). Outorgarlle este recoñecemento a Wellman sábenos máis que o chiculate con churros, por ser hoxe o bo de William un director do que apenas se fala no noso mundo de globalización e reduccionismos. Vamos, que existe vida máis alá de Hawks e Ford. Con raíces que nós levan ata “Furia” (1936) de Fritz Lang, o filme de Wellman é un intenso, duro e demoledor exame deses homes de fronteira, que se xustifican tan a miúdo na meirande parte da cinematografía americana. A visión desmitificadora con que se amosa a rudeza e crueldade duns supostos homes de ben nun terrible e demorado linchamento a tres sospeitosos foraxidos –para máis inri, inocentes– fará escola, dando pé a varias ducias de filmes, tan dispares e atípicos como “Cometeron dous erros” ou “A manda humana”. Henry Fonda comeza a acomodarse a pelica de defensor das causas pobres, recordándonos nalgún momento ao anónimo xurado de “Doce homes sen piedade”. Wellman prodigarase no western durante estes anos con biopics como “Buffalo Bill” (1946) e outros filmes entre os que destaca “Yellow sky” (1948), protagonizado por Gregory Peck.

Sete anos median entre “A dilixencia” e “Paixón dos fortes” (“My darling Clementine”, 1946). A partir de aquí, John Ford rodará case sen excepción un western, ás veces dous, por ano. Pero esta versión do famoso duelo entre os irmáns Earp e o clan dos Clanton pasou á historia con máis sona que mérito. Sendo unha boa película –o cal sabe a pouco vindo do director de “The searchers”–, sálvase pola música, por Fonda e Brennan, e... xa é bastante, non? Clementine... qué demo pintas, Clementine, en todo isto? Cousa incrible, ata preside o título orixinal! Sobre Doc Holliday, só espero que non fose tan infausta a súa intervención no curral OK. A xoia de Ford na década é “A lexión invencible” (“She wore a yellow ribbon”, 1949), retrato fermoso e doce dun militar de cabalería –nunca haberá palabras para agradecerche tanto, amigo Wayne– que restando só un día para xubilarse afronta o perigo dunha última loita. A profesionalidade retratada sen patriotismo, como algo natural nun defensor da orde, transmítenos máis emoción se cabe, ao pensarmos no retiro do soldado, no consumir da ancianidade lonxe da cabalería, escenario dos seus méritos e fazañas. Ese futuro en off, máis que adiviñalo, apalpámolo na ollada de Wayne, intuímolo no vagaroso despregue do relato, onde a acción se limita ao tramo final, centrándose a historia na vida castrense no interior do forte. A saga da cabalería de Ford que comeza nestes anos (Fort Apache, 1948; Río Grande, 1950), ten en “A lexión invencible” o seu máis alto expoñente.

En 1946 filmase un western mítico, romántico e un tanto excesivo. Trátase de "Duelo ao sol", de King Vid..., que digo, de David O. Selznik. Cun padriño así, calquera triunfa, habería que dicirlle á guapa Jenifer Jones, que ademais de feita era boa actriz. Con todo, obra mestra de paixóns arrebatadas e amores tolos que cumpre non racionalizar en exceso.

Raoul Walsh, a forza de ir a fonte, acaba rompendo a cántara. Se ben é certo que “Pursued”, noir western con tintas freudianas e aparatosos flashbacks, non me acaba de convencer, recoñezo a valentía do produto. Pero é con “XUNTOS ATA A MORTE” (“Colorado Territory”, 1949) o remake western de “High Sierra” onde non só me reconcilio con Walsh, senón que bato coa que é, para min, unha das tres grandes obras mestras da década. E é que as historias de foraxidos que intentan volver á morna legalidade mentres tropezan unha e outra vez co seu pasado son aínda máis amargas se polo medio se nós cruza unha Virxinia Mayo en idéntica circunstancia, namorada do malfadado MacCrea, dono dunha mala estrela tan grande como o seu corazón. Cando un leva visto xa algún cinema, o suficiente para pensar que nada novo hai baixo o ceo, descubrir “Colorado Territory” é un auténtico agasallo. Por certo, non vos lembra o argumento a “Carlito’s way”?

As mesmas sensacións nos transmite “O PISTOLEIRO” (1950), a obra mestra de Henry King, superior á tamén excelente “O vingador sen piedade” (“The Bravados”, 1958), ambas cun Gregory Peck como poucas veces o teño visto. A grandeza de “The gunfighter” reside no excelso guión, repleto de sabedoría e, por que non dicilo, de boa palabra, servida con atípica profusión para o acostumado no xénero. E ademais é algo novo o que nos conta. A figura do outsider famoso, do celebérrimo bandido, é unha trampa da que só sabe o protagonista. A cada nova cidade á que arriba alguén quere acabar con el, ben polas costas ou en lícito duelo, para adquirir o respecto e o nome que isto lle garantiría ao seu autor. Pero ter tanta sona é contraproducente para a profesión de ladrón. No extremo oposto, tal fama non permite ser outra cousa que un fóra da lei. Os seus inimigos ignoran a pesada carga que soporta o pistoleiro, e que dalgún xeito adquirirían ao matalo. O paradoxo reside en que para evitarlles este sufrimento o pistoleiro deba liquidalos antes a eles. Mais as forzas comezan a escasear... Sobrio branco e negro e claustrofobia de espazos cerrados para un filme adiantado a súa época. Lembremos que moitos queren fixar o nacemento do western crepuscular en 1962, coa aparición de “O home que matou a Liberty Valance”.

Remato con lacónica mención a “RÍO VERMELLO” (1949) de Howard Hawks, grande obra mestra do cinema da que só podemos dicir isto, ou ben falar sobre ela durante horas. Memorable e marabillosa, “Red River” é a película perfecta.

A década remata coa introducción no xénero de dous futuros mestres do western, como son Delmer Daves, coa súa revisión reconciliadora sobre o mundo indio en “Frecha rota” (“Broken Arrow”, 1950), onde non nos estraña nadiña que James Stewart fique namorado da salvaxe Debra Paget; e Anthony Mann, con “Winchester ‘73” (1950), filme dotado dun guión audaz sobre as peripecias dunha destas mortíferas armas, ao seu xeito, indiscutibles protagonistas da época.

P.D.: En algunhas listaxes de westerns míticos adoita aparecer "Stars in my Crown" (1950), do director illa -cada filme seu é unha rara avis- Jacques Tourneur. Fodida obra mestra, por moito licorcafé que inxiramos "Estrelas na miña coroa" non é un western.

Miguel Segador

Cortina esgazada (Torn curtain): redescubrindo Hitchcock i espertando cinefilias

Fai pouco tiven a ocasión de asistir a unha proxección cinematográfica insospeitadamente memorable; o lugar: salón de actos da sede cultural de Caixagalicia en Compostela; a ocasión: ciclo homenaxe a Paul Newman; o filme (para posible sorpresa de moitos): Cortina esgazada (Torn curtain, 1.966), película marcada de nacemento pola súa compoñente política. Ó meu parecer, non é que sexa especialmente tendenciosa, mais contando con Paul Newman (profesor Michael Armstrong) e Julie Andrews (a súa nómina, Sarah Sherman) coma americanos protagonistas, á extinta RDA non lle quedaba outra que facer de malos. Xa teño contado o que penso a propósito deste tipo de filmes (ve-la entrada O ultimátum de Bourne: ¿un novo Fito do cinema de espías?), que en resumo consiste na ausencia de prexuízos.

Había, nembargantes, elementos circunstanciais en contra do éxito da proxección. Así, o entorno (un enxebre edificio do casco vello), anque a priori inmellorable escenario, séntese dun grave defecto: os asentos; asentos estilosos, si, pero deses que en canto moves un pelo meten un ruido de medo (ruido de peido, para entendernos); e claro, cunha audiencia que semellaba conchabada para interpretar unha sinfonía (porque si amigos, aquelo tiña ata ritmo, crescendos e solos) a base de menea-lo esquelete no asento, a cousa era por intres extremadamente irritante. E logo está a falta de civismo do persoal, cousa que non me deixa de sorprender, xa que pensaba que a Idade de Pedra quedara 40.000 anos atrás; pero lamentablemente moitos dos nosos concidadáns practican e reiteran unha ofensiva mala educación a base de máis ruido, xa que chegan tarde (e seguro que moitos o fan adrede) e arman un balbordo do demo, e/ou carraspean coma trogloditas (i estou por apostar que andando pola rúa calan coma putas), e/ou botan a totalidade dos créditos iniciais falando (a ver, cacho de mamelucos: que cando dan os créditos é porque xa comezou a película), etc., etc., etc.. É unha desas contadas ocasións en que un desexase ser escandinavo (moi contadas, por sorte, pois, ¿onde iamos vivir mellor ca en Galiza?).

E por riba de todo, o comezo do filme non é que sexa moi prometedor. Como era norma en Hitchcock, o filme introduce unha trama aparentemente principal pero accesoria (McGuffin) para camufla-la habitual trama amorosa; certo é que neste caso o McGuffin non é tan trivial coma ata daquela, xa que a compoñente ideolóxica, núa tamén dos típicos toques bizarros en Hitch, outórgalle ó filme un calado político indiscutible tendo en conta a época (plena Guerra Fría), e que o fixo bastante notorio por razóns extracinematográficas (para variar). Comezamos, pois, cunha trama de espionaxe dobre (loxicamente enganosa pero) convencional, que, baixo o meu punto de vista, non comeza a despegar ata que o ilustre orondo comeza a insufla-la trama amorosa coas súas particulares obsesións, i explícome; semella que Hitch desfrutase coma un cativo desmembrando moscas co tratamento fílmico ó que somete á maternal Julie Andrews (enésima referencia ó complexo de nai); diríase que o arquetípico rol hitchcockiano do “dragón"[1] lle corresponde a Paul Newman, mais, ó meu parecer, é tal a misoxinia que emana do retrato da virtuosa Mary Poppins (por empalagosa, por maternal, por abafante) que a converte nun serio obstáculo para a empresa exitosa do noso espía protagonista; e tal circunstancia non lle é allea ó espectador, quen posiblemente trasladará a Julie Andrews do rol de víctima explícita ó de verdugo implícito, nalgo similar ó que xa fixera con Cary Grant en Encadeados (Notorious, 1.946). Ó final, a rapaza acaba coñecendo as verdadeiras razóns de Paul Newman (escena climácica do bico hitchcockiano), nun intre que tira un chisco para atrás pola edulcorada mistura de sentimentalismo e patriotismo. Mais dá igual, xa que a estas alturas o espectador cómplice de Hitch desfrutou abondo coma un anano coa planificada tortura china da moza.

De aquí en diante colle o protagonismo a trama de acción (e certamente non para peor), anque realmente o interesante xa comenzara nunha escea anterior co opresivo e rabiosamente mitificado (entre cinéfilos) asesinato do inspector da Stazi, ante cuio visionado o imberbe auditorio (bótolle que o 90 % aprox. eran virxes en Hitchcock) experimentou tal estupefacción que con facilidade lle puido asentar mal a merenda a máis dun. E aínda sen estar vacinados contra a delirante lóxica hitchcockiana, comeza un remuíño de acción que eu ubicaría en calquera antoloxía súa: o roubo do segredo obxecto do McGuffin (¡¡unha fórmula!!), a fuxida de Leipzig no falso autocar de liña, a escea no ballet, o suspense final no barco. Sinto repetirme, pero incluso pagaría por ver de novo a faciana de babecos do persoal ante semellante torrente de acción imaxinativa e intrigante, isto é, de entretemento de 1ro nivel; certo é que os poucos suxeitos duchos en Hitchcock que alí eramos nos sentiamos cunha certa superioridade fronte ás marionetas que estaban sentadas ó noso carón (en certo modo sentíame coma Hitchcock puteando a Julie Andrews no filme), mais tamén con inevitable nostalxia ó rememorar na pel doutros o descobremento dunha experiencia cinematográfica reveladora, e con ela posiblemente os cantos de serea do CINE. I é que no fondo desexaría voltar a ser un daqueles babecos, con 500 proxeccións menos no vagar, i experimentar unha taquicardia seguida durante os 5 minutos en que Paul Newman e axudante teñen pouco menos que parti-lo átomo para mata-lo axente da Stasi; rir complicemente i entre dentes a audaz xogada do roubo da fórmula da gorxa mesma do lobo; subirme literalmente polo respaldo do asento (como fixeron tantos…) a causa dun maldito autocar de liña que segue ó pé da letra a Lei de Murphy; recoñecerme coma un auténtico parrulo ó saber dos inopinados efectos de dici-la palabra «¡Lume!» nun determinado contexto; sentirme xa coma o parrulo Alfred J. Kwak co truco final do meigo no barco; e desfrutar en todo elo do mordaz humor hitchcockiano, con intres ben máis contados pero dun antolóxico que pouco teñen que envexar (agás a Cary Grant) de Coa morte nos talóns (North by Northwest, 1959), capaces de escarallar da risa a todo o auditorio… E claro, sentir (coma efecto secundario) unha fervente curiosidade por atopar máis filmes coma este.

Sería pecado esquence-lo magnífico elenco secundario do filme, cuio buqué se intensifica tras cada visionado, e do que non teño reparo ningún en consideralo coma o mellor de toda a súa filmografía. Asemade, dito reparto pon de manifesto unha das virtudes menos proverbiais de Hitch: o seu ollo para os casts. Aquí, tomando coma base un grupo de actores alemáns talentosos anque absolutamente decoñecidos en Hollywood, agasállanos cuns personaxes memorables, dende o xefe da Stasi Heinrich Gerhard (interpretado por Hansjörg Felmy), exemplo arquetípico de lobo con pel de cordeiro; pasando polo inquietante (e coitado) Gromek (Wolfgang Kieling), o soberbio pero entrañable Dr. Lindt (Ludwig Donath, austríaco), e un trasunto fílmico do propio Hitch, o profesor Manfred (Gunter Strack); e chegando contra o final ata a emotiva e patética condesa Kuchinska (Lila Kedrova, rusa) e o tamén entrañable Sr. Jacobi (David Opatoshu, norteamericano), a quen eu definiría coma unha rara mistura entre o Sr. Lobo de Tarantino e máis Xesús de Nazaret.

Loxicamente, cando un se expón a semellante experiencia artística corre o risco de quedar temporalmente aturdido, anoxado ou renegado; son todas elas fases comúns antes da asimilación completa do que se acaba de presenciar, como puiden comprobar en varios dos asistentes quen, ó rematar, coincidían en comentar (aprox.): «A escea aquela na que… non hai quen a crea, aquela outra non ten nin pés nin cabeza, bla bla bla…» Correcto, estades a dicir verdades coma puños, se ben aínda non sodes conscientes do que esas verdades significan (pero, ¡boa nova!: estades no bo camiño).

Cortina esgazada non será nunca lembrado coma un dos filmes máis logrados de Hitchcock; e seguro que non é un filme perfecto, nin falla que fai. No meu caso teño unha opinión moi clara: Un Hitchcock menor, pero un filme maior, a redescobrer e preferible a tantos e tantos filmes “inmaculados” cos que nos alecciona a ortodoxia crítica.

si_maikel

[1] Algún autor fala en Hitchcock da terna constituída polo cabaleiro (o bon), a doncela (a dama) e mailo dragón (o malo), e das relacións equívocas que ás veces o mestre gustaba de introducir no funcionamento normal de ditos roles. O paradigma é Encadeados, onde o supostamente cabaleiro Cary Grant fai carreira para conquerir-lo título de dragón que lexitimamente lle pertencía a Claude Rains.