Un Quijote dos tempos presentes

"La conjura de los necios"
Autor: John Kennedy Toole.
Estamos perante unha novela que foi merecente dun Premio Pulitzer converténdose tanto polo seu contido como pola historia que rodea o seu autor, converteuse nunha obra magistral da literatura universal.
Comezando a contar a historia que rodea o libro sinalar que esta parece digna de recoller nunha novela. "La conjura de los necios", ainda que se publica póstumanente, é a primeira obra escrita por John Kennedy Toole (xa que a segunda e última obra escrita por el é "La Biblia de neón") e debemos a súa publicación á persuasión da súa nai e a sorte de que a Walker Percy lle parecera unha obra maxistral. Despois da mala acollida da primeira obra publicada por John Kennedy Toole, ese desesperouse até o punto de chegar ao sucidio. A súa nai, como tributo á obra do seu fillo, fala con moita xente do mundo da literatura e da publicación até que por fin atopou a Walker Percy. Este ao final decide publicar o libro despois de ver a xenialidade da abra, non sen antes intentar zafarse da lectira do libro. Esta historia aparece reflexada no limiar do libro feito polo propio Percy.
Entrando xa na historia que se narra na novela, atopámonos cunha persoaxe principal, chamado Ignatius J. Reilly. Esta persoaxe caracterízase por ser unha persoa con estudos universitarios, máis unha perosa que depende da súa nai, até o punto de non ter ningún oficio, dedicándose a estar encerrado na súa habitación escura escribindo o que el denomia "a obra maxistral da humaniddade", e nos tempos de ocio, entre escrito e escrito, aproveita o tempo para ver dibuxos animados para ver "a forma de perversión da xuventude actual". É un home ao que non lle gustan os cambios na súa vida, por elo vese abrumado cando ten que sair e enfrontarse coa sociedade en busca de un traballo para facer frente a unha débeda. Pero a sociedade que se lle presenta é unha sociedade á que el odiaa demasiado coma para comprendela.
Este odio á sociedade actual débese en grande mediada porque só o rodea a perversión, a decadencia, a incultura e a pobreza na que estaba sumerxida New Orleans (lugar na que se desenrola a historia), así que para poder seguir criticándoa, en troques de atopar algo bo, só consegue os peores traballos. Desta maneira, primeiramente atopa un traballo nunha oficiana dunha fabrica en decadencia, e posteriormente (cando consegue o título de ser a primeira persoa en ser despedido polo dono da empresa) enrólase, de casualidade, como vendedor ambulante de salchichas, do que básicamente se pode dicir que se comberte en comprador das salchichas que é encargado de vender.
Alí por onde vai só se dedica a atopar problemas para sí e para os que os rodean, creando situacións de esperpento e de comedia. Todo elo porque ao meu entender odia a toda persoa que non se atén ás súas ordes e aos seua ideais, chegando ao punto de odiar a súa nai.
Intentará cambiar a sociedade que o rodea, primeiro mediante unha revolución obreira nunha fábrica e despois co intento de crear un partido de homosexuais, aos que odia, pero que considera necesario para cambia-lo mundo. Esta confrontación de ideas e realidade lebanos a comparalo a un protagonista da mais grande novela xamais escrita "Don Quixote". Ainda que con un problema de paso e un parecido a Oliver Hardy.
Máis entre medio do intento de cambio do mundo que o rodea, aparecen unha larga serie de persoaxes que como "La colmena" se atopan tan entrelazados que o lector se vai quedar abraiado. Encontraremos negros explotados, propietarias de antros de perdición, policias malditos pola fortuna, homosexuais festeiros, patronos despreocupados... pero hai dúas personaxes secundarias fundamentais. Por unha banda a súa nai, á que ten escrabizada a unha casa até que se farta e sae a coñecer unha realidade da que estaba afastada polo seu fillo. E por outra banda, Myrna Minkoff, da que se pode dicir que a ama e a desprecia á vez. Esta persoaxe supón a cara contraria a Ignatius, e pola que este intenta cambia-la sociedade que o rodea, antes de que ela o faga pervertindoa máis do que está.
O final, aínda que non o quero desvelar, hai que decir que Ignatius é salvado pola única persoa pola que non se deixaría salvar nunca; á vez que o resto de persoaxes sufren unha sorte de cambio afortunado que os fai mellorar na súa vida ou empeorar, segundo mereceran.
Dende a primeira páxina Ignaitius vai ser unha personaxe que ao lector vai repuganar e odiar como a que máis; sobre todo polo desprezo que este dá a toda a xente que o rodea, a mentira coa que intenta conseguir e á vez xustificar todo e a prepotencia coa que trata ao resto da humanidade. O propio narrador onmisciente que conta a historia odia a Ignatius, pero aá vez quereo, sentindo; as veces; lastima por el, e outras dándolle a razón. Todo elo infundido seguramente porque o propio autor se sentía identificado en parte co protagonista da súa novela. Ignatius, como o propio Toole son persoas que non se sinten comprendidos nesta sociedade, que sentían un grande apego a súa nai.
Ao lector as historias que se contan nesta novela vai producirlle as veces un sorriso, outras unha carcallada e sempre lles vai deixar un sabor de profundidade, devido ao gran estudo da realidade da época en que vive Ignatius, así como da sociedade e da propia persoa.
O libro queda aberto para unha posible segunta parte, e como dice o propio Walker Percy, "é unha verdadeira mágoa que John Kennedy Toole xa non se atope entre nós, escribindo", pero sempre quedará este xenial estudo da sociedade e da persoa, que cun forte soriso faranos pensar na realidade na que vivimos.



Dragón Soñador

A radio e maila España efervescente dos anos 50

A afición de cinéfilo é bastante sacrificada, alomenos cando se é un membro productivo da sociedade, xa que leva moitas horas do tempo libre visionar filmes de tódalas épocas e procedencias. Trátase case dunha tarefa eterna (máis de 100 anos de películas), que sería sempre gratificante de non ser por desenganos bastante correntes; refírome a filmes que están no noso olimpo particular de antemán, por mor de referencias externas extraordinariamente positivas, e que logo acábanse revelando moi inferiores ó previsto, ás veces verdadeiros truños. Pola contra, vendo cine ningunha emoción é asemellable ó descobremento dunha xenialidade a partires da nada; isto ocorre cando un vai á filmoteca, colle un filme calquera ó chou e descobre unha obra mestra. No meu caso, o paradigma de revelación é un filme español chamado Historias da radio.

Historias da radio (José Luís Sáenz de Heredia, 1.955) é unha sentida homenaxe ó mundo da radio, non tanto ós seus profesionais coma, por riba de todo, á capacidade case milagrosa das ondas hertziás para xerar emoción e ilusión no común da plebe. Para elo, válese de tres historias independentes (tres curtametraxes) vencelladas polo fío común dos avatares profesionais e sentimentais de varios locutores que traballan no Servicio español de radiodifusón (¿adiviñan de que emisora se trata?) na época coetánea ó filme. Hai un subfío argumental común, case testemuñal, protagonizado por dous antagonistas de moi curvo perfil que viven nunha casa de aluguer, e que tratan de moldea-las súas figuras cos exercicios ximnásticos radiados ó abrente do día. Trátase dunha trama moi menor, pero cun desenlace maior, por divertido e conciliador, que lle presta un epílogo redondo ó filme. E isto é gracias a que o locutor estrela da emisora (Paco Rabal, nun dos seus primeiros protagonistas importantes) esquece os seus cobizos de trunfo profesional para declararse á súa namorada compañeira en plena función matutina, nunha fermosa escena á que só lle falta un bo bico (España, 1.955…), adobada cunha pasaxe musical chea de lirismo (a banda sonora, outro dos puntos fortes do filme). Mais non está na historia de amor/desamor todo o siso da trama radiofónica, xa que podemos ver entrevistas moi reais a distintas figuras mediáticas da época, tales como o futbolista Luís Molowny ou o matador "El gallo", ademais da fascinante actuación dunha folclórica da época (Gracia Montes), todo un descobremento. E, por suposto, a profesionalidade e mestría dun dos grandes do medio, o locutor Bobby Deglané. Todo elo posúe un elevado valor histórico-sentimental para un español coma min de 50 anos despois.

Non obstante, non é polo anterior polo que Historias da radio debera ocupar un lugar preferente en calquera antoloxía, senón por unha rara mistura (rara por única e intransferible) de humanidade, emotividade e humor, sendo un deses poucos filmes que contaxian incontrolablemente a ledicia de vivir, coma O home tranquilo (John Ford, 1.951), Cantando baixo a choiva (Stanley Donen e Gene Nelly, 1.952) ou A vida é bela (Roberto Benigni, 1.998).

A primeira historia do filme é quizais a máis inverosímil; preséntanos a dous pobres inventores (un deles, Pepe Isbert) que precisan con grande premura cartos para patentar un novo tipo de pistón. Menos mal que ahí está ese fiel amigo, o transistor, que lles achega a solución por medio dun concurso que ofrece tres mil pesetas ó primeiro que chegue ó estudio radiofónico cun traxe de esquimó. Esta premisa dá pé a unha desenfreada carreira polo premio, na que nun chiscar de ollos pásase dun conato de altercado en plena rúa por unha veleidade calquera, a atopar un heroe de a pé (Tony Leblanc, nada menos) que fai as veces de taxista altruista, todo elo salpicado coas arteiradas e soberbias típicas do español de sempre, e que por aquela época estaban en plena efervesecencia, xa que o personal papaba o suficiente para non morrer de fame, pero non dabondo coma para quedar farto (por iso hoxe as nosas rúas semellan os corredores dun mosteiro, se nos atemos ó anterior). Finalmente, logo dunha cómica pero tamén cruenta (pois trátase da mesma supervivencia) loita por chegar o primeiro, e tras un inesperado desengano, o noso querido protagonista (Isbert) acada o seu ansiado obxectivo, pois o filme non trata unicamente de deixarnos un nó no bandullo, ó estilo Rossellini/De Sica (véxanse Roma, cidade aberta, Camarada, Ladrón de bicicletas, Umberto D, etc.) a través da crúa descripción da dura realidade, senón que opón fronte a esta o reverso positivo i optimista da moeda, unha perspectiva perfectamente lexítima que, ademais, déixalle ó persoal un regusto alegre i esperanzador ó estilo (americano) Capra, e que pega máis coa nosa forma de ser. Hai que considerar tamén que os anteriores filmes italianos tiñan moi recente o recordo da guerra, sendo moi comprensible que entre tanta miseria moral e real apenas houbese cabida para a esperanza. Por iso, estes italianos que nos van á competencia en arteiros, agardaron ata comezos dos 50 para facer memorable gala das súas pícaras habilidades, i estou pensando en Bellisima (Luchino Visconti, 1.951), que garda non só certa similitude argumental con Historias da radio.

A segunda historia seguramente lles resultará familiar a moitos; trata dun pobre alugado ó que non lle queda outra que entrar na casa do caseiro para lle rouba-los cartos e poder pagarlle a renda. Algo incluso bastante corrente, de non ser porque en pleno acto delictivo chaman por teléfono dende a radio para comunica-la boa nova de que regalan dúas mil pesetas, cos consecuentes enredos éticos que isto causará no noso rateiro. Este mesmo gag estaba plantexado (mais non resolto, coma aquí) en Días de radio (1.986), encantador filme-homenaxe onde Woody Allen evocaba os ambientes radiofónicos neoiorquinos dos anos 40. É evidente que Allen fai un repaso moito máis miudoso da programación da época (a través dunha frecuente voz en off, desas que di tantas cousas que case se perde un), e que quizais capta mellor o mimetismo das ondas hertziás coa vida dos protagonistas de a pé, de xeito que a ilusión e a emoción que aquelas provocan non están restrinxidas a concursos concretos; diríase que, en Historias da radio, esta entra casualmente nas vidas dos protagonistas para sacalos dos seus apuros, mentres que, en Días de radio, forma parte da súa vida cotiá, sendo a sal da vida os distintos programas (musicais, concursos, de sociedade, etc.) intercalados entre xornada e xornada laboral/escolar. Outra diferencia sustancial entre ambos filmes radica na recreación artística, mais non por mor de diferencias presupostarias, senón por unha cuestión de distintas realidades. Para sermos honestos, en Historias da radio non ha lugar a recreación algunha, pois a filmación localizouse nos estudios reais e coetáneos da época. Sen embargo, a sobriedade e sinxeleza dos estudios da SER (e dos seus persoeiros) contrasta notablemente co exceso e o glamour (eses vestidos, eses peiteados, esas festas, esa frivolidade) de Días de radio, inspirados na realidade usamericana dos anos 40, onde este barroco estilo de vida supoñía unha eficaz burbulla protectora contra a ominosa guerra, por se esta non estivese xa o suficientemente afastada (falando en quilómetros). Non obstante, este contraste ten que ver maiormente coas diferencias socioeconómicas entre un país e outro, diferencias abismais se temos en conta que a historia de Días de radio ten lugar dez anos antes cá de Historias da radio, e, sendo isto algo tan interesante, non hai vehículo tan eficaz para expresalo coma é o cine. En calquera caso, estas diferencias en absoluto resultan perxuizosas para o noso filme; antes diso, a propia idiosincrasia española, potenciada i enriquecida por un fabuloso guión (obra do propio director, o que puidera indicar que estamos ante unha película illa do tamaño de Groenlandia ), fai esquecer calquera das historias do filme de Allen, por humor, cercanía, pillabanería, humanidade…; e que conste que dito filme paréceme magnífico.

Esta segunda historia contén, ó meu xuízo, un achádego impensable por varios motivos. Trátase do espírito conciliador da trama, que resolve o contencioso entre o caseiro (propietario-burgués-acomodado) e o rateiro (alugado-obreiro-sen un can) cun trato xusto e razoable. Considerando que cada personaxe pódese asimilar facilmente a un bando da guerra civil, e que, por riba, a solución vén da man da mediación dun crego (sofocando o lume, para variar), penso que se trata dunha historia valente e de xustiza para con moitos españois da época. Non hai que esquencer que inda estamos a menos de vinte anos vista da contenda, cunha nula conciencia xeral a prol dos perdedores. Ademais, para que o tema remate sendo desconcertante, está a coñecida ideoloxía do director, tan pouco sospeitosa que o levou a dirixir en 1.942 aquel panfleto de exaltación franquista chamado Raza, inefablemente escrito polo máis célebre calvo ferrolán de voz afrautada.

Por outra banda, esta historia, ó igual que a trama común dos dous ximnastas matutinos, danos a coñecer unha realidade frecuente da que hoxe restan escasos vestixios (os chamados alugueres de renda antiga), i é que moitos edficios de antes eran coma colexios maiores onde había que compartir todo menos o propio catre (opcional). Esta situación, que xeraba unha convivencia máis estreita e humanizada entre veciños (en contraste coa realidade actual, bastante máis asocial), podíase ver con frecuencia en filmes da época, coma Esa parella feliz (Juán Antonio Bardem e Luís García Berlanga, 1.951) ou O pisiño (Marco Ferrari, 1.958). Vistos a día de hoxe, estos filmes non teñen prezo socioloxicamente falando.


Sendo un filme verdadeiramente notable ata o momento, o que converte, no meu parecer, a Historias da radio nun filme extraordinario é a terceira historia. A trama dun cativo de pobo (da serra madrileña), orfo de pai, e víctima duna rara e case incurable enfermidade, permite ó director facer unha breve pero inesquecible memoria da España rural da época, por medio dunha variopinta galería de personaxes. Así, temos ó pregoeiro, figura hoxe extinta, que primeiro trae a carta salvadora dun doutor sueco, e logo nos agasalla cun pregón (verdadeira xoia etnolóxica) anunciando unha colecta. Está o alcalde, un deses de antes, de grande bandullo, ben abrigado, puro nos beizos e algo pedante; un tipo rudo, pero cun fondo sentimental. Tamén está o garda civil, encarnado por un popular contista galego da época que fixo esporádicas intervencións no cine, Xan Das Bolas. A través do indisimulado acento, sabemos perfectamente que o personaxe é galego, pois non hai referencia explícita algunha que puidera indicar certo matiz pexorativo hacia ó noso pobo. Antes diso, toda a sorna que xorde ó seu redor débese a que é garda civil, o que da pé a outra reflexión interesante. É de sobra coñecida a mala fama que tiña este corpo policial por aquela época, sobre todo e precisamente no rural. Como eu mesmo lle tiño escoitado ós meus: «Se non lles dabas os buenos días pegábanche dúas hostias, e se llos dabas tamén». O realizador prosegue aquí co seu labor social e de reconciliación, tratando ó garda coma un veciño máis, perfectamente integrado no pobo, e contra o que o alcalde bota escarnios coma este: «Para que vexa que a Garda civil non ten malas ideas... Algunhas veces»; crítica amable no fondo, moi cómica, pero verdadeiramente significativa, coido eu, e que seguramente supuña un desquite para moitos españois da época. Para rematar co personaxe, semella en principio un pouco lerdo, ou esa é a imaxe que algúns no filme parecen ter del, mais penso que se trata do arquetipo galego que se fai pasar por tonto cando é máis listo cá maioría. Proba delo é que a solución, sinxela pero audaz, non se lle ocorre a outro máis cá el.

Outro personaxe inolvidable é o crego, encarnado por José Luís Ozores, irmán do máis coñecido Antonio e pai da grande actriz Adriana Ozores. Rompendo máis clichés, vemos un personaxe divertido e, por dicilo dalgún xeito, pouco varonil aínda para ser (por definición profesional) un home de paz. En certo modo, recórdalle a un a ese célebre personaxe homosexual da serie Aquí non hai quen viva, mais claro, algo que hoxe está bastante aceptado socialmente, hai 50 anos era causa inmediata de marxinación. E ahí está o mérito de realizador e actor, o de ofrecernos un personaxe tan curioso coma para saírse do molde e facernos pensar, mais non tanto coma para ser un paria ós ollos da época. Claro que neste caso xogaban con ventaxa, xa que a debida castidade do crego establece unha barreira adicional ante a transgresión.

E, por suposto, está o heroe da historia, un humilde mestre de pobo que «sabe máis cós sete sabios de Roma eses» (o gardia civil dixit). O noso mestre, tras visita-lo cativo na súa casa e tomarlle a lección diaria, decide visita-lo pleno municipal para tentar poñer unha pica en Flandes, isto é, organizar unha colecta no pobo para custearlle a prohibitiva pero salvadora viaxe en avión a Suecia. A cousa non será fácil, pois terá que lidiar co egoísmo do persoal, xa se sabe: «É unha desgracia, e quen non a ten... Se cada un comeza a pedir para o de seu...». Mais o mestre, nun discurso desesperado para salva-lo neno, saca a colación o recurso último do patriotismo («¿Que pensará de nós ese doutor sueco se non pode salvar ó cativo porque aquí non houbo ninguén tan humanitario coma el?». É dicir, diana no centro de gravidade emocional dun español medio de case sempre: o amor propio. O resto chega por inercia: arroutada do alcalde a favor do cativo con sátira política incluída, votación na que aínda hai resistencia (sempre existe un individuo máis mesquiño cá media), e prodúcese o milagre, «Hai quórum», e vía libre ó pregón e á colecta. Mais esta non será suficiente e será preciso un imposible máis para xunta-los cartos. ¿Adiviñades cal é a solución, proposta polo gardia civil? Coma non, manda-lo noso sabio mestre a un concurso radiofónico. A aceptación deste reto por parte do noso heroe dará pé a outra antolóxica escena na súa casa, onde comeza a aparecer xente coma se estivesemos no camarote dos irmáns Marx, non lle quedando outra ó mestre que aceptar tan complicado (practica e moralmente) cometido.

Entre mil apuntes máis de sorna i emotividade, pillabanería e candidez (e logo duns fabulosos planos de transición a cámara rápida que simbolizan con grande acerto o dinamismo e a vitalidade dunha sociedade urbá que vén de desterra-las grandes pantasmas do pasado), o mestre chega á radio e acada a súa anhelada meta, mais non sen unha sorpresa final na derradeira pregunta. A feliz historia remata coa nai e mailas forzas vivas do pobo (mestre, alcalde, crego, garda civil e doutor) despedindo o avión do rapaz.

Un último aspecto salientable desta historia radica no escarnio político, moi somero pero non por elo menos sorprendente. Así, o alcalde déixanos perlas deste calibre: «Se aquí todo o mundo dá e pide isto vai ser Corea» (habendo só dous anos dende que rematara a famosa guerra), ou «O estado está para facer pantanos e rascarno-los petos, pero non para suministrarno-lo amor propio que debe ter cada un». Ademais, temos referencias explícitas e aínda ferintes do mestre ó desastre de Annual (grande trauma na memoria do estamento militar). Trátase, no fondo, dunha crítica amable co réxime, desa que só fai rir e case se agradece por parte deste (xa ven vostedes, hai liberdade e pluralidade...), un pouco na liña de Benvido Mr. Marshall (Luís García Berlanga, 1.952), mais nas antípodas, diría eu, do Berlanga de filmes como Plácido (1.961) ou O verdugo (1.963), onde as verdadeiramente cómicas situacións plantexadas agochan no interior unha grande amargura, case raiante no nihilismo.

Con todo o escrito ata este derradeiro parágrafo supoño que non vos sorprenderá que este me pareza o mellor filme español que teño visto, canda Morte dun ciclista (Juán Antonio Bardem, 1.955) e Os santos inocentes (Mario Camus, 1.984), i esto, a pesar de tanto tópico, non vos é ningunha broma.

si_maikel