A radio e maila España efervescente dos anos 50

A afición de cinéfilo é bastante sacrificada, alomenos cando se é un membro productivo da sociedade, xa que leva moitas horas do tempo libre visionar filmes de tódalas épocas e procedencias. Trátase case dunha tarefa eterna (máis de 100 anos de películas), que sería sempre gratificante de non ser por desenganos bastante correntes; refírome a filmes que están no noso olimpo particular de antemán, por mor de referencias externas extraordinariamente positivas, e que logo acábanse revelando moi inferiores ó previsto, ás veces verdadeiros truños. Pola contra, vendo cine ningunha emoción é asemellable ó descobremento dunha xenialidade a partires da nada; isto ocorre cando un vai á filmoteca, colle un filme calquera ó chou e descobre unha obra mestra. No meu caso, o paradigma de revelación é un filme español chamado Historias da radio.

Historias da radio (José Luís Sáenz de Heredia, 1.955) é unha sentida homenaxe ó mundo da radio, non tanto ós seus profesionais coma, por riba de todo, á capacidade case milagrosa das ondas hertziás para xerar emoción e ilusión no común da plebe. Para elo, válese de tres historias independentes (tres curtametraxes) vencelladas polo fío común dos avatares profesionais e sentimentais de varios locutores que traballan no Servicio español de radiodifusón (¿adiviñan de que emisora se trata?) na época coetánea ó filme. Hai un subfío argumental común, case testemuñal, protagonizado por dous antagonistas de moi curvo perfil que viven nunha casa de aluguer, e que tratan de moldea-las súas figuras cos exercicios ximnásticos radiados ó abrente do día. Trátase dunha trama moi menor, pero cun desenlace maior, por divertido e conciliador, que lle presta un epílogo redondo ó filme. E isto é gracias a que o locutor estrela da emisora (Paco Rabal, nun dos seus primeiros protagonistas importantes) esquece os seus cobizos de trunfo profesional para declararse á súa namorada compañeira en plena función matutina, nunha fermosa escena á que só lle falta un bo bico (España, 1.955…), adobada cunha pasaxe musical chea de lirismo (a banda sonora, outro dos puntos fortes do filme). Mais non está na historia de amor/desamor todo o siso da trama radiofónica, xa que podemos ver entrevistas moi reais a distintas figuras mediáticas da época, tales como o futbolista Luís Molowny ou o matador "El gallo", ademais da fascinante actuación dunha folclórica da época (Gracia Montes), todo un descobremento. E, por suposto, a profesionalidade e mestría dun dos grandes do medio, o locutor Bobby Deglané. Todo elo posúe un elevado valor histórico-sentimental para un español coma min de 50 anos despois.

Non obstante, non é polo anterior polo que Historias da radio debera ocupar un lugar preferente en calquera antoloxía, senón por unha rara mistura (rara por única e intransferible) de humanidade, emotividade e humor, sendo un deses poucos filmes que contaxian incontrolablemente a ledicia de vivir, coma O home tranquilo (John Ford, 1.951), Cantando baixo a choiva (Stanley Donen e Gene Nelly, 1.952) ou A vida é bela (Roberto Benigni, 1.998).

A primeira historia do filme é quizais a máis inverosímil; preséntanos a dous pobres inventores (un deles, Pepe Isbert) que precisan con grande premura cartos para patentar un novo tipo de pistón. Menos mal que ahí está ese fiel amigo, o transistor, que lles achega a solución por medio dun concurso que ofrece tres mil pesetas ó primeiro que chegue ó estudio radiofónico cun traxe de esquimó. Esta premisa dá pé a unha desenfreada carreira polo premio, na que nun chiscar de ollos pásase dun conato de altercado en plena rúa por unha veleidade calquera, a atopar un heroe de a pé (Tony Leblanc, nada menos) que fai as veces de taxista altruista, todo elo salpicado coas arteiradas e soberbias típicas do español de sempre, e que por aquela época estaban en plena efervesecencia, xa que o personal papaba o suficiente para non morrer de fame, pero non dabondo coma para quedar farto (por iso hoxe as nosas rúas semellan os corredores dun mosteiro, se nos atemos ó anterior). Finalmente, logo dunha cómica pero tamén cruenta (pois trátase da mesma supervivencia) loita por chegar o primeiro, e tras un inesperado desengano, o noso querido protagonista (Isbert) acada o seu ansiado obxectivo, pois o filme non trata unicamente de deixarnos un nó no bandullo, ó estilo Rossellini/De Sica (véxanse Roma, cidade aberta, Camarada, Ladrón de bicicletas, Umberto D, etc.) a través da crúa descripción da dura realidade, senón que opón fronte a esta o reverso positivo i optimista da moeda, unha perspectiva perfectamente lexítima que, ademais, déixalle ó persoal un regusto alegre i esperanzador ó estilo (americano) Capra, e que pega máis coa nosa forma de ser. Hai que considerar tamén que os anteriores filmes italianos tiñan moi recente o recordo da guerra, sendo moi comprensible que entre tanta miseria moral e real apenas houbese cabida para a esperanza. Por iso, estes italianos que nos van á competencia en arteiros, agardaron ata comezos dos 50 para facer memorable gala das súas pícaras habilidades, i estou pensando en Bellisima (Luchino Visconti, 1.951), que garda non só certa similitude argumental con Historias da radio.

A segunda historia seguramente lles resultará familiar a moitos; trata dun pobre alugado ó que non lle queda outra que entrar na casa do caseiro para lle rouba-los cartos e poder pagarlle a renda. Algo incluso bastante corrente, de non ser porque en pleno acto delictivo chaman por teléfono dende a radio para comunica-la boa nova de que regalan dúas mil pesetas, cos consecuentes enredos éticos que isto causará no noso rateiro. Este mesmo gag estaba plantexado (mais non resolto, coma aquí) en Días de radio (1.986), encantador filme-homenaxe onde Woody Allen evocaba os ambientes radiofónicos neoiorquinos dos anos 40. É evidente que Allen fai un repaso moito máis miudoso da programación da época (a través dunha frecuente voz en off, desas que di tantas cousas que case se perde un), e que quizais capta mellor o mimetismo das ondas hertziás coa vida dos protagonistas de a pé, de xeito que a ilusión e a emoción que aquelas provocan non están restrinxidas a concursos concretos; diríase que, en Historias da radio, esta entra casualmente nas vidas dos protagonistas para sacalos dos seus apuros, mentres que, en Días de radio, forma parte da súa vida cotiá, sendo a sal da vida os distintos programas (musicais, concursos, de sociedade, etc.) intercalados entre xornada e xornada laboral/escolar. Outra diferencia sustancial entre ambos filmes radica na recreación artística, mais non por mor de diferencias presupostarias, senón por unha cuestión de distintas realidades. Para sermos honestos, en Historias da radio non ha lugar a recreación algunha, pois a filmación localizouse nos estudios reais e coetáneos da época. Sen embargo, a sobriedade e sinxeleza dos estudios da SER (e dos seus persoeiros) contrasta notablemente co exceso e o glamour (eses vestidos, eses peiteados, esas festas, esa frivolidade) de Días de radio, inspirados na realidade usamericana dos anos 40, onde este barroco estilo de vida supoñía unha eficaz burbulla protectora contra a ominosa guerra, por se esta non estivese xa o suficientemente afastada (falando en quilómetros). Non obstante, este contraste ten que ver maiormente coas diferencias socioeconómicas entre un país e outro, diferencias abismais se temos en conta que a historia de Días de radio ten lugar dez anos antes cá de Historias da radio, e, sendo isto algo tan interesante, non hai vehículo tan eficaz para expresalo coma é o cine. En calquera caso, estas diferencias en absoluto resultan perxuizosas para o noso filme; antes diso, a propia idiosincrasia española, potenciada i enriquecida por un fabuloso guión (obra do propio director, o que puidera indicar que estamos ante unha película illa do tamaño de Groenlandia ), fai esquecer calquera das historias do filme de Allen, por humor, cercanía, pillabanería, humanidade…; e que conste que dito filme paréceme magnífico.

Esta segunda historia contén, ó meu xuízo, un achádego impensable por varios motivos. Trátase do espírito conciliador da trama, que resolve o contencioso entre o caseiro (propietario-burgués-acomodado) e o rateiro (alugado-obreiro-sen un can) cun trato xusto e razoable. Considerando que cada personaxe pódese asimilar facilmente a un bando da guerra civil, e que, por riba, a solución vén da man da mediación dun crego (sofocando o lume, para variar), penso que se trata dunha historia valente e de xustiza para con moitos españois da época. Non hai que esquencer que inda estamos a menos de vinte anos vista da contenda, cunha nula conciencia xeral a prol dos perdedores. Ademais, para que o tema remate sendo desconcertante, está a coñecida ideoloxía do director, tan pouco sospeitosa que o levou a dirixir en 1.942 aquel panfleto de exaltación franquista chamado Raza, inefablemente escrito polo máis célebre calvo ferrolán de voz afrautada.

Por outra banda, esta historia, ó igual que a trama común dos dous ximnastas matutinos, danos a coñecer unha realidade frecuente da que hoxe restan escasos vestixios (os chamados alugueres de renda antiga), i é que moitos edficios de antes eran coma colexios maiores onde había que compartir todo menos o propio catre (opcional). Esta situación, que xeraba unha convivencia máis estreita e humanizada entre veciños (en contraste coa realidade actual, bastante máis asocial), podíase ver con frecuencia en filmes da época, coma Esa parella feliz (Juán Antonio Bardem e Luís García Berlanga, 1.951) ou O pisiño (Marco Ferrari, 1.958). Vistos a día de hoxe, estos filmes non teñen prezo socioloxicamente falando.


Sendo un filme verdadeiramente notable ata o momento, o que converte, no meu parecer, a Historias da radio nun filme extraordinario é a terceira historia. A trama dun cativo de pobo (da serra madrileña), orfo de pai, e víctima duna rara e case incurable enfermidade, permite ó director facer unha breve pero inesquecible memoria da España rural da época, por medio dunha variopinta galería de personaxes. Así, temos ó pregoeiro, figura hoxe extinta, que primeiro trae a carta salvadora dun doutor sueco, e logo nos agasalla cun pregón (verdadeira xoia etnolóxica) anunciando unha colecta. Está o alcalde, un deses de antes, de grande bandullo, ben abrigado, puro nos beizos e algo pedante; un tipo rudo, pero cun fondo sentimental. Tamén está o garda civil, encarnado por un popular contista galego da época que fixo esporádicas intervencións no cine, Xan Das Bolas. A través do indisimulado acento, sabemos perfectamente que o personaxe é galego, pois non hai referencia explícita algunha que puidera indicar certo matiz pexorativo hacia ó noso pobo. Antes diso, toda a sorna que xorde ó seu redor débese a que é garda civil, o que da pé a outra reflexión interesante. É de sobra coñecida a mala fama que tiña este corpo policial por aquela época, sobre todo e precisamente no rural. Como eu mesmo lle tiño escoitado ós meus: «Se non lles dabas os buenos días pegábanche dúas hostias, e se llos dabas tamén». O realizador prosegue aquí co seu labor social e de reconciliación, tratando ó garda coma un veciño máis, perfectamente integrado no pobo, e contra o que o alcalde bota escarnios coma este: «Para que vexa que a Garda civil non ten malas ideas... Algunhas veces»; crítica amable no fondo, moi cómica, pero verdadeiramente significativa, coido eu, e que seguramente supuña un desquite para moitos españois da época. Para rematar co personaxe, semella en principio un pouco lerdo, ou esa é a imaxe que algúns no filme parecen ter del, mais penso que se trata do arquetipo galego que se fai pasar por tonto cando é máis listo cá maioría. Proba delo é que a solución, sinxela pero audaz, non se lle ocorre a outro máis cá el.

Outro personaxe inolvidable é o crego, encarnado por José Luís Ozores, irmán do máis coñecido Antonio e pai da grande actriz Adriana Ozores. Rompendo máis clichés, vemos un personaxe divertido e, por dicilo dalgún xeito, pouco varonil aínda para ser (por definición profesional) un home de paz. En certo modo, recórdalle a un a ese célebre personaxe homosexual da serie Aquí non hai quen viva, mais claro, algo que hoxe está bastante aceptado socialmente, hai 50 anos era causa inmediata de marxinación. E ahí está o mérito de realizador e actor, o de ofrecernos un personaxe tan curioso coma para saírse do molde e facernos pensar, mais non tanto coma para ser un paria ós ollos da época. Claro que neste caso xogaban con ventaxa, xa que a debida castidade do crego establece unha barreira adicional ante a transgresión.

E, por suposto, está o heroe da historia, un humilde mestre de pobo que «sabe máis cós sete sabios de Roma eses» (o gardia civil dixit). O noso mestre, tras visita-lo cativo na súa casa e tomarlle a lección diaria, decide visita-lo pleno municipal para tentar poñer unha pica en Flandes, isto é, organizar unha colecta no pobo para custearlle a prohibitiva pero salvadora viaxe en avión a Suecia. A cousa non será fácil, pois terá que lidiar co egoísmo do persoal, xa se sabe: «É unha desgracia, e quen non a ten... Se cada un comeza a pedir para o de seu...». Mais o mestre, nun discurso desesperado para salva-lo neno, saca a colación o recurso último do patriotismo («¿Que pensará de nós ese doutor sueco se non pode salvar ó cativo porque aquí non houbo ninguén tan humanitario coma el?». É dicir, diana no centro de gravidade emocional dun español medio de case sempre: o amor propio. O resto chega por inercia: arroutada do alcalde a favor do cativo con sátira política incluída, votación na que aínda hai resistencia (sempre existe un individuo máis mesquiño cá media), e prodúcese o milagre, «Hai quórum», e vía libre ó pregón e á colecta. Mais esta non será suficiente e será preciso un imposible máis para xunta-los cartos. ¿Adiviñades cal é a solución, proposta polo gardia civil? Coma non, manda-lo noso sabio mestre a un concurso radiofónico. A aceptación deste reto por parte do noso heroe dará pé a outra antolóxica escena na súa casa, onde comeza a aparecer xente coma se estivesemos no camarote dos irmáns Marx, non lle quedando outra ó mestre que aceptar tan complicado (practica e moralmente) cometido.

Entre mil apuntes máis de sorna i emotividade, pillabanería e candidez (e logo duns fabulosos planos de transición a cámara rápida que simbolizan con grande acerto o dinamismo e a vitalidade dunha sociedade urbá que vén de desterra-las grandes pantasmas do pasado), o mestre chega á radio e acada a súa anhelada meta, mais non sen unha sorpresa final na derradeira pregunta. A feliz historia remata coa nai e mailas forzas vivas do pobo (mestre, alcalde, crego, garda civil e doutor) despedindo o avión do rapaz.

Un último aspecto salientable desta historia radica no escarnio político, moi somero pero non por elo menos sorprendente. Así, o alcalde déixanos perlas deste calibre: «Se aquí todo o mundo dá e pide isto vai ser Corea» (habendo só dous anos dende que rematara a famosa guerra), ou «O estado está para facer pantanos e rascarno-los petos, pero non para suministrarno-lo amor propio que debe ter cada un». Ademais, temos referencias explícitas e aínda ferintes do mestre ó desastre de Annual (grande trauma na memoria do estamento militar). Trátase, no fondo, dunha crítica amable co réxime, desa que só fai rir e case se agradece por parte deste (xa ven vostedes, hai liberdade e pluralidade...), un pouco na liña de Benvido Mr. Marshall (Luís García Berlanga, 1.952), mais nas antípodas, diría eu, do Berlanga de filmes como Plácido (1.961) ou O verdugo (1.963), onde as verdadeiramente cómicas situacións plantexadas agochan no interior unha grande amargura, case raiante no nihilismo.

Con todo o escrito ata este derradeiro parágrafo supoño que non vos sorprenderá que este me pareza o mellor filme español que teño visto, canda Morte dun ciclista (Juán Antonio Bardem, 1.955) e Os santos inocentes (Mario Camus, 1.984), i esto, a pesar de tanto tópico, non vos é ningunha broma.

si_maikel