os, onde Ford tiraba de calquera contexto para demostra-la súa altura moral). Duelo na Alta Serra é unha historia chea desa ironía que non é senón a expresión dun fondo desencanto vital, que perfectamente podería ter sido o primeiro e mailo derradeiro filme sobre a amizade traizoada; o seu final é tan liricamente sinxelo que me deixa xeado. A Miguel Segador, outro asiduo deste recuncho electrónico pásalle algo similar (vede o seu artigo específico ó respecto).Grupo salvaxe (The wild bunch, 1.969) é un dos filmes achádego dos 60, un fito no cinema USA que sentou as bases formais de boa parte do cinema de acción contemporáneo, non só tematicamente[1] senón tamén a través da introducción sistemática da slow motion (cámara lenta). Claro é que, tan poético[2] e virtuoso[3] recurso en mans de Peckinpah, foi progresivamente vulgarizado ó longo de varias décadas e moita quincallada. E venme o seguinte pensamento á cabeza: cando un está mollado e vai friaxe nada reconforta tanto coma unha toalla enxoita e morna; pero se a toalla vai pasando dun a outro, cada vez máis húmida, o efecto irá tornando progresivamente
máis desagradable por máis confortable que fora o seu tacto ó comezo. E o peor de todo é que a maior parte das veces non precisamos de toalla algunha, porque xa estamos enxoitos[4]. Digresións aparte, e sen esquencer tampouco o tema da inmortalización da lealtade coma forma de vida (ou de morte, tanto ten), un novo calafrío me percorre o espiñazo cada vez que vexo a William Holden apreta-los dentes silente, cavilando, se cadra, en como prepara-lo golpe (ou, se cadra, en certa mala xogada que o atormenta; ou, se cadra, no lugar onde quixera estar agora; ou, se cadra, na clase de home que preferiría ter sido…)[5], e máis a Robert Ryan coa mirada cansa perdida na lonxanía.
os de Peckinpah, agochados en sucios fotogramas proxectados cunha cadencia hipnotizante a cuio ritmo a devandita suciedade (area, po, suor) describe unha asfixiante coreografía que penetra por tódolos poros do noso antiheroe, envelanándoo cos desencantos do cruel e arbitrario destino. Ó meu xuízo, trátase do particular Vertigo[6] de Peckinpah, é dicir, do seu filme máis persoal e radical.E malia todo isto, o meu filme predilecto de Peckinpah non é outro ca Pat Garrett e Billy “O neno” (1.973), a súa particular visión desta célebre parella histórica do “Vello oeste”. Cabe aclarar, antes de nada, que se trata dun filme un tanto estrano, cuio visionado pode ser malo de dixerir para moitos. ¿Why? En primeiro lugar, eu diría que a historia que se nos conta aquí é algo confusa; a liña argumental central (o desencontro entre dous vellos amigos que conclúe coa morte dun deles a mans do outro) ramifícase continuamente en pequenos lances[7] “accesorios” cuia comprensión ou conveniencia pode non ser asimilable en primeira instanc
ia, sobre todo porque contan pequenas anécdotas reais protagonizadas por personaxes históricos cuia existencia no imaxinario colectivo popular semella dar por boa Peckinpah, cando nin sequera o americano de a pé actual debe de ter idea ó respecto. ¿E que pasa? Pois que probablemente fora este detalle baladí para Peckinpah, posto que tal galería de personaxes lle permitiu enxendra-la súa reflexión definitiva sobre a amizade traizoada; reflexión que comeza dun xeito implícito na secuencia inicial mercede a un truco de montaxe xenial[8], marca da casa, que fai ver alegoricamente a morte de Garrett a mans de Billy; continúa sen dilación na segunda (e clave) secuencia do filme, o encontro de Garrett e Billy na tasca, onde lembran os vellos tempos mentres van confirmando (anque interiormente xa o souberan dende o primeiro intre) que non hai saída posible da encrucillada onde a agonía do “Vello oeste” os situou;[9] segue xa durante todo o filme cos (non tan accesorios) lances nos que Garrett e Billy van destruíndo os lazos que os uniron a tantos e tantos compañeiros de andainas; e, ó fin, culmina na penúltima escena, na que Garrett, avergoñado pola morte que acaba de cometer no seu “irmán” Billy, esnaquiza cun novo lostregazo de pólvora o espello que lle devolve tan miserable imaxe (a súa propia).Por outra banda, todos estes lances, ademais de ter unha finalidade “preparatoria” de cara ó que vai se-lo clímax final entre Billy e Garrett, chegan a gardar grande valor de por si, coma cando Peckinpah, con inusitada forza e familiaridade, consegue rescatar das entrañas da historia un episodio tan potencialmente mítico coma o asasinato de Bob Ollinger[10]; i, especialmente, na escena do asalto ó
refuxio de Black Harris (bando de Billy), resultante na morte deste e máis do acompañante de Garrett, o sheriff Baker; comezando a escena con bastante ritmo pero dun xeito convencional, nada fai prever que os tiros e a acción dean paso ó momento maís fermosamente lírico da filmografía peckinpahniana, unha inaudita e verdadeira explosión de emocións que ata poden deixar aturdido ó espectador, posiblemente desconcertado polas fondas dimensións que, de súpeto, adquire a morte dun personaxe menor[11]. En calquera caso, é mostra para min do grande cariño que este alcohólico e conflictivo cineasta que era Peckinpah sentía polos seus personaxes, ata o extremo de rendirlle a tan secundario personaxe homenaxe tan abrumadoramente fermosa, nunha dimensión que o emparenta con Ford[12]. Non obstante, cadaquén pode xulgalo pola súa conta:
Tampouco fai accesible o filme o comportamento dos protagonistas, que a miúdo semella un tanto incomprensible. Así, Billy vai deambulando entre o México americano e o México hispano, deixando tras de si vellos amigos inertes no chan (Bell, Alamosa) cuia morte parece lamentar, pero non se esforza moito en demostralo[13]; claro que, cómpre lembra-la clase de pers
onaxe histórico que temos diante, que non é outra ca un killer, un individuo afeito a desenfundar e marchar sen ningunha clase de remorso que o reteña[14]. En canto ó personaxe de Garrett, chega a ser irritante entre tanto silenzo arrogante, chulería taberneira e ínfulas de superioridade; posiblemente Peckinpah cavilara nunha conduta ensimismada e contradictoria para expresa-la complexidade do seu dilema ético-persoal, anque tampouco cabe descartar que tal fora o carácter real do mítico sheriff de Santa Fe (Novo México)[15]. En calquera caso, parece que temos a un Pat Garrett atenazado por un dilema (lealtade ou supervivencia) que só lle deixa mostrarse tal coma é en dous momentos, dos meus favoritos do filme: O citado reecontro inicial con Billy na tasca, e o segundo reencontro, no que, xa nomeado sheriff de Santa Fe, procede á súa detención[16].
Outro punto forte do filme reside, coma non, no reparto actoral, carente quizais das carismáticas figuras de Grupo salvaxe, pero máis completo aínda. O cásting principal (Billy e Garrett) é, ó meu parecer, ideal; James Coburn dá o perfil duro dun bandido convertido en home da lei, ó tempo que aporta o deambular errante e dubitativo de quen debe romper cun pasado mellor para sobrevivir. E Kris Kristofferson, a pesares dos seus 35 anos, encarna con contaxioso frescor xuvenil a un rapaz de 21 anos descaradamente consciente da súa lenda[17]. O resto do cásting son actores cun oficio descomunal, ós que Peckinpah lles reserva aquí menos minutos se cabe do que a súa categoría lles deparaba habitualmente, mais cunha intensidade i emotividade tales que, moitos, alomenos a servidor, lle deixaron unha pegada imborrable, caso de Slim Pickens (sheriff Baker), R.G. Armstrong (Bob Ollinger) ou Jack Elam (Alamosa Bill). E ademais de tódolos xa citados, aparecen Jason Robards[18], Harry Dean Stanton[19], Emilio “O Indio” Fernández[20], Richard Bright[21], Charles Martin Smith[22] e Bob Dylan.
ente innovadora dentro do xénero, na que, introducindo maxistralmente moitos toques folclóricos, amosou o seu xenio para compoñer fermosísimas melodías (baste escoltar o tema principal, Billy) acompañadas por poéticas letras que relatan aquí, a modo de romance popular, o triste destino de Billy “O neno”. E, por riba de todo, quedará para a eternidade o Knocking on heaven’s door, coido que o seu tema insigne, e que directamente podería se-lo tema musical insigne do S. XX[23]. Nembargantes, o seu papel coma actor é máis ben lamentable, especialmente en medio de tanto nivel actoral. Dá a impresión de que Peckinpah, coma sinal de simpatía[24], lle buscou con calzador un oco na historia, inventando para tal fin un personaxe totalmente superfluo (Alias) no que Dylan sinxelamente se amosa incapaz (por ser xenerosos), como a incapacidade dun Eiffel que tentase emular a un Picasso, ou viceversa.[1] Un referente temático anterior, moi similar a Grupo salvaxe, é o de Os profesionais (Richard Brooks, 1.965).
[2] En canto alegoría, tal é coma soe ser empregado por Peckinpah, dese instante no que a violencia lle arrinca de súpeto a existencia vital a unha persoa, xeralmente anónima, insignificante, pero humana ó cabo de todo, e, consecuentemente, digna, merecedora dun respeto. É o que eu definiría coma Carpe mortem (atrapa o tempo na morte).
[3] Poucos o volveron a empregar coma el en montaxe paralela, que para min constitúe un achádego fabuloso. Ademais, o ralentí encerra de por si un valor estético, xa que permite aprecia-la beleza máis agochada das cousas nun “segundo tempo”.
[4] Non sei como demo puiden articular semellante palla mental, pero na orixe só pretendía explica-lo proceso histórico de degradación da cámara lenta dende que Peckinpah a elevara ó rango de recurso cinematográfico de 1ª orde.
[5] Eu non podo senón alucinar cada vez que vexo a este coloso da interpretación que era William Holden na súa etapa de madurez (que na miña consciencia comeza precisamente aquí, en Grupo salvaxe), con esa presenza, esa mirada, esa expresión… Elevando o filme coa súa participación dende o cuase-anonimato dos seus (excelentes pero) esquencibles actores ata ó olimpo dos mitos hollywoodienses. Evidentemente Foise co vento (Gone with the wind, 1.939) non tería sido o mesmo, por exemplo, con Joseph Cotten en lugar de Clark Gable, en absoluto.
[6] De entre os mortos (Vertigo, 1.958) é o filme no que Alfred Hitchcock máis se implicou a nivel emocional, coma soe ser recoñecido entre cinéfilos.
[7] Por exemplo, as mortes de Black Harris (L.Q.Jones) e Alamosa Bill (Jack Elam) a mans de Garrett e Billy respectivamente; xa non cito o episodio da fuga de Billy que resulta nas míticas mortes dos axudantes do sheriff, J.W. Bell (Matt Clark) e Bob Ollinger (R.G.Armstrong), pois neste caso a contribución do lance ó progreso lóxico da historia dende un punto de vista clásico parece fóra de toda dúbida.
[8] Unha montaxe paralela que alterna os inocentes disparos de Billy e a súa banda (xogando a atinarlle a uns polos) co tiroteo real no que foi asasinado a traizón Garrett (nunha caprichosa ironía do destino, por certo) anos despois. Dita montaxe non apareceu coma fora concibida ata a reedición en vídeo de 1.988 por mor da intervención indiscriminada da productora (MGM), que fixo renegar a Peckinpah do produto final. Non obstante, a nova montaxe conseguiu revivi-lo espírito orixinal peckinpahniano ata o punto de ofrecer, ó meu modo de ver, o momento insigne do seu legado artístico. O emprego da slow motion; a audaz inserción dos planos, apurada ata o último intre posible, que resulta nunha coreografía redonda; o emprego simbólico da fotografía, en cor para o “pasado” (Billy e banda) i en branco e negro para o “presente” (Garrett), é dicir, a contraposición dos esplendorosos vellos tempos, xa nos seus estertores, cun oeste xa anacrónico, conceptualmente baleiro, un mero e deprimente marco físico; e o contraste vital entre o xuvenil Billy e o vello e canso Garrett; todo elo resulta nunha escena cunha forza alegórica descomunal e rezumante de outonal lirismo.
[9] «É coma se os tempos tivesen cambiado», di Garrett, ó que Billy sentencia: «Os tempos quizais, mais non eu», nunha frase tan reveladora coma obvia, que ben puidera se-lo leiv motiv dunha chea de westerns dos anos 60 e 70.
[10] Téndolle sido chegado un revólver a Billy (episodio histórico real cuia explicación é obviada de pleno por un Peckinpah pendente das súas particulares obsesións, co conseguinte desconcerto do espectador), este libérase do seu captor Bell, colle a escopeta do fanático relixioso Ollinger (inolvidable personaxe), cargada con moedas en vez de chumbo (destinadas ó propio Billy: fantástica fanfarronada), topa con el e descárgalle todo ese metal no bandullo con dantescos resultados, ó que comenta: «Garda o cambio; Bob» (insuperable ironía).
[11] Unha metáfora fermosísima: o sheriff Baker, ferido de morte, vaise achegando paseniño ata un río próximo, seguido pola súa dona (nada menos que Katy Jurado), baixo un ceo crepuscular de tons malvas; unha humanidade incomparable: sen unha soa liña de diálogo, a mirada contidamente húmida de Baker, serea pero abrumada, expresa a lúcida comprensión da propia morte, correspondida emotivamente pola expresión da Sra. Baker cunha mistura de tenrura e fondo desconsolo; e unha ambientación musical excepcional, o Knocking on heaven’s door de Bob Dylan, que remarca metaforicamente toda esa fermosura e humanidade ó xeito de guinda cun pastel.
[12] O Garrett que, xa resolta a súa (tamén emotiva) disputa con Harris, observa cun respectuoso e comprensivo silenzo o drama que na lonxanía están a protagonizar eses vellos amigos seus, retrotráeme inmediatamente á mítica mostra de humanidade fordiana de Centauros do deserto (The searchers, 1.956), na que o reverendo-capitán Clayton (War Bond) esculca con compaixivo silenzo o amor imposible entre Ethan (John Wayne) e a súa cuñada.
[13] En ningún caso procede a sepulta-los seus corpos e a tributarlles honras fúnebres ortodoxas.
[14] Un tipo entre cuias prioridades seguramente non estaría a adquisición dunha hipoteca, posto que con tan perigoso estilo de vida non tería nin un segundo que perder, moito menos con sensiblerías.
[15] Moitos sheriffs eran naqueles tempos auténticas celebridades mediáticas que só se distinguían dos pistoleiros criminais en estaren lexitimados por unha chapa. Cómpre aclarar aquí que non estamos ante un filme estrictamente realista dende o punto de vista da recreación dos personaxes, posto que de non idealizar unhas figuras tan facinerosas e fisicamente repelentes (sobre todo Billy “O neno”) perderíase toda a maxia e o poder da lenda construída ó redor.
[16] Tras asedio de Garrett e demais homes da lei á granxa onde se refuxia Billy, este entrégase sorrinte, cos brazos estarricados en cruz (en posible alusión irónica a Xesuscristo?) mentres Garrett se achega dende a lonxanía portando outro sorriso na face, probablemente o máis sentido da súa vida, nunha escena de inolvidable complicidade, marabillosamente recalcada polos ledos cánticos vocais de Bob Dylan.
[17] Lenda que o converte nalguén temible, pero que non lle deixa máis opción ca vivir cada emoción coma se fose a derradeira.
[18] Posiblemente o único que lle podería discutir a Walter Brennan o título de mellor actor secundario americano do S. XX; interpreta, nun papel brevísimo pero rebordante de outonal e serena nostalxia, ó xeneral Lew Wallace, heroe da Guerra de Secesión a quen logo lle daría por escribir unha novela chamada Ben Hur.
[19] Mítico rostro do cine USA omnipresente en multitude de obras mestras do último terzo de século, dende Alien a O padriño II, pasando por París, Texas, e un asombroso e longo etcétera.
[20] Lendario director e actor mexicano quen, no esplendor da súa xuventude (alá polo 1.928), serviu de modelo a Cedric Gibbons para deseña-la la estatuíña dourada dun cabaleiro coñecida coma Premio da Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas, ou, en román paladino, o Oscar de Hollywood. Omnipresente nas historias con sabor mexicano de Peckinpah; Grupo salvaxe (é o pérfido coronel Mapache), Quero a cabeza de Alfredo García (é o inda máis pérfido “sogro” de Alfredo García); aquí vira 180 º para encarnar a Paco, pacífico e bonhome amigo de Billy.
[21] O inquietantemente silente gardaespaldas de Michael Corleoene na triloxia de O padriño.
[22] O que 14 anos despois sería o cuarto intocable de Elliot Ness.
[23] E quen diría que tan mítico tema naceu de tan anónimo (a nivel popular) filme; dobre ledicia para o cinéfilo descobrer semellante nexo, e mágoa de ignorancia a do común que descoñece o (artisticamente parello) contexto en que tan alta creación viu a luz do público por primeira vez.
[24] Foi Kris Kristofferson quen introduciu a Dylan no proxecto coma cantautor da title song, e seica Peckinpah (quen ata o entón o descoñecía) quedou tan satisfeito coa súa música que o contratou para face-la banda sonora enteira.
[25] Despois de soltar tanta parrafada, a única ilusión que gardo é se-la primeira persoa que empregara xamais vocablo tan freak, anque sentido coma poucos.
