A VERDADE E AS SOMBRAS: Como nun espello (1961)

O filme “Como nun espello”, oscar á mellor película en fala non inglesa, entra dentro da segunda etapa de Ingmar Bergman, de Deus ao agnosticismo (ver o artigo ESTUDO INGMAR BERGMAN, de Decembro de 2008), e se ben mantén certa importancia a prosa, a linguaxe poética, é dicir, visual, é a que mellor a define. Reparen senón na escena en que Karin, a espléndida Harriet Anderson, esperta na noite, e todo fica en tebras, agás un dos seus ollos, irrealmente filmado como preludio da súa loucura.

Din os estudosos que son palpables en Bergman as influencias da escritora Selma Lagerlöf, o cineasta Victor Sjöström e o dramaturgo August Strindberg. Eu penso que a maior influencia, a máis forte, é, salvando a Kierkegaard, como non, a de Franz Kafka. O enorme escritor checo sérvenos para explicar as semellanzas entre o cinema de David Lynch e o de Luis Buñuel, a pesar de que Lynch afirmara non coñecer a obra de Buñuel cando fixo “Cabeza Borradora”. De novo Kafka úneos con Bergman, no simbolismo non explicado, na angustia existencial, nas perversións freudianas, no alleamento do individuo, na enfermidade como consecuencia do deterioro moral, na enfermidade como revelador indicativo da falsidade do amor, aínda dentro da familia. Pois ben, todo isto é Kafka. Todo isto é, en parte, Ingmar Bergman. É dicir, non é necesario coñecer a obra de certo autor para chegar a resultados parellos, basta con beber das mesmas fontes.

As posibles influencias actúan no cinema do sueco a modo de envoltorio da súa fortísima personalidade e experiencia vital. Porque o cinema de Bergman é o maior exemplo de consciente autovivisección, atreveríame a dicir, de toda a historia da arte. “Como nun espello” serve ao respecto de mea culpa, un acto de contricción necesario e flaxelante, propio dun ex-católico pecador. E trala penitencia que supón esta confesión, Bergman profundará aínda máis no seu ser, revelando partes íntimas da súa vida e das súas relacións privadas. Confesado o pecado, estamos listos para volver pecar.

A aproximanción a Deus que se fai no filme está xa próxima ao existencialismo agnóstico. A idea da fe vai sendo cada vez máis difícil de xustificar, caendo dalgún xeito nunha especie de animismo:

Di David: «Saber se o amor é a proba da existencia de Deus ou se o amor é o mesmo Deus en persoa, carece de importancia». Contesta Minus: «Para ti, Deus e o amor son a mesma cousa». «A miña indixencia e impotencia apóianse niso...».

Máis interesante que o estudo sobre un Deus que non dá sinais de existencia (nalgún momento parece que imos presenciar unha milagre como as de Dreyer, pero Bergman sempre no las nega, lémbrense do Deus cabezudo de “Fanny e Alexander”), máis terrible que o castigo irracional que supón a enfermidade, máis aínda que os feitos incestuosos e deshumanizados, que, lembremos, comete un mozo (a inocencia no seu tránsito á idade adulta), o verdadeiramente rechamante do filme, por doloroso, é o tratamento que sobre a enfermidade dunha filla fai o seu pai escritor:

«A súa doenza é incurable. Con melloras temporais. Sospeitábao hai moito, pero a certeza case non a podo soportar. Horrorizábame a miña curiosidade. As ganas de rexistrar o seu deterioro, de descubrir a súa desintegración gradual. De usala...».

Todos cantos se empregan no mundo da arte deberían ver esta película. Cando menos para ser conscientes dos exercicios de vampirismo que cometemos contra os seres que amamos. O pudor e o sentimento de culpa con que se nos conta isto, debería valernos para dedicarnos a outra cousa. Pero a arte é tamén unha escapatoria, non si? E Bergman, o home-remorso, sabíao mellor que ninguén.

O filme pertence á triloxía que completan “A vergoña” e “O silencio”, onde finalmente Bergman conclúe a busca kierkegaardiana de Deus, caendo, case definitivamente, na angest, a angustia existencial motivada pola perda dos valores, próxima a Camus, distanciándose do anacronismo das obras anteriores. Os últimos filmes desta etapa, os máis próximos ao agnosticismo, resultanme por hoxe os máis interesantes dunha carreira xa de por si xenial. Refírome a “Gritos e murmurios”, “Da vida dos monicreques”, “Persoa”, “A hora do lobo”, “Segredos dun matrimonio”, etc.

“Como nun espello” é ademais unha kammerspielfilm, subxénero no que se reducen ao mínimo o número de personaxes e se desenrola nun marco espacio-temporal mínimo (unha illa, un día), e que se caracteriza fundamentalmente por repartir unha serie de temas musicais entre as personaxes, espaciados ao longo do tempo. A marabillosa “Zarabanda da suite nº 2 en Re Menor para violoncello” de J. Sebastian Bach aparece por vez primeira nos títulos, máis adiante cando Karin le o diario de seu pai, de novo na escena de derrube moral e psicolóxico no barco abandonado e, por último, no epílogo no que conversan Minus e seu pai sobre Deus...

Se todo isto che soa a pomposa pedantería, debes saber que para gozar deste ou doutros filmes de Ingmar Bergman non é necesario saber nada do antedito. O espectáculo resulta tan enfermizamente xenial que chega e sobra con ter ollos e certa predisposición.

Ás veces penso que os críticos somos uns grandes onanistas.

Miguel Segador

ESTUDO INGMAR BERGMAN

Etapas e temas.

Téñense feito moitas clasificacións sobre a obra do director de Uppsala. Para non demorarme en explicar o que non entendín de outros, paso a expoñervos a miña propia clasificación da súa filmografía:

1. OBRAS DE XUVENTUDE (1945-1955): que tratan experiencias persoais, e nas que asoma unha incipiente angustia (“Noite de circo”, “Un verán con Mónica”, “Sorrisos dunha noite de verán”...).

2. DA BUSCA DE DEUS AO EXISTENCIALISMO AGNÓSTICO (1956-1980): etapa que supón a máis fascinante viaxe intelectual e filosófica dun xenio ao que lle deu por ser cineasta. Fortemente simbólica nos seus inicios (até “Gritos e Murmurios”), iníciase con sucesivos intentos de aprehensión do misterio que supón o home, a través do racionalismo e da relixión, onde destaca a influencia de Kierkegaard (“O sétimo selo”, “O manancial da doncela”, “Fresas silvestres”, “Como nun espello”...), pasa por un período de crítica non xa ao individuo, senón ao sistema (“A hora do lobo”, “A vergoña”) e desemboca nunha desesperanza pola ausencia de valores, fundamentada nunha linguaxe fílmica gradualmente monopolizada polo diálogo e con predominio das escenografías interiores, e onde se detecta certa influencia de Albert Camus (“O silencio”, “Persoa”, “Gritos e murmurios”, “Secretos dun matrimonio”, “Da vida dos monicreques”...).

3. OBRAS FINAIS SOBRE A PROPIA FAMILIA (1981-2007): epílogo xenealóxico (“O rostro de Karin”, “Nenos do domingo”, “Encontros privados”, “As mellores intencións”), resumo existencial que conclúe coa exaltación do sinxelo, con retomada, pero reducida, persistencia da temática relixiosa (“Fanny e Alexander”, “As mellores intencións”), e na que Bergman xa non sempre dirixe, aínda que os guións sigan sendo seus.

Outra clasificación válida, aínda que non cronolóxica, é a que divide a filmografía bergmaniana en OBRAS DE PROSA FÍLMICA, nas que destaca a emprega dunha linguaxe literaria (“Secretos dun matrimonio”), e OBRAS DE POÉTICA FÍLMICA, nas que predomina o visual (“Persoa”).

É evidente, con todo, que hai películas que non se acollen a ningunha categoría. Son por citar dúas, “Fanny e Alexander”, especie de prólogo á última etapa de reconstrucción xenealóxica, con trazos importantes de simbolismo que aínda a vencellan aos filmes anteriores, ou “Fresas silvestres”, filme parello ao anterior en canto á exposición dunha vida que non é a de Bergman, pero na que introduce os seus típicos “traumas”. O lirismo do filme achégao á obra do homenaxeado Victor Sjöström.

A segunda etapa, de Deus ao Agnosticismo, é dividida por moitos autores en outras dúas: 1) A busca de Deus ou Etapa Simbolista; 2) O existencialismo agnóstico ou Etapa Crítica. Non estou de acordo. O simbolismo, se ben perde importancia segundo nos adentramos na subetapa denominada Crítica, aínda subsiste e mesmo nos dá autenticos paradigmas como “A hora do lobo” e mesmo “Gritos e murmurios”. Ademais, o feito de que a evolución dos filmes sexa gradual, supón para min que máis que illalas como compartimentos estanco, deben ser estudadas considerándoas como unha viaxe. O resultado non pode ser máis pesimista. En “O séptimo selo” o cabaleiro Block ven de realizar a terceira fase do camiño existencial Kierkegaardiano. Pero Bergman nunca atopa a felicidade plena en Deus: Suecia vese asolada pola peste e os cristiáns reinterpretan a relixión para xustificar o castigo divino. O resultado é a idolatría. Baseándose nun universo irracional contra o que loita cun encuberto idealismo, para o cabaleiro, o motor da angustia humana parece ser pois “o ser para a morte” (Heidegger). O pesimismo continúa en “O manancial da doncela”, onde Deus debe ser temido e reverenciado a pesar dos ataques do mal. A falta de outras reflexións, esta lousa represéntasenos pesada abondo. Con “Como nun espello” Bergman vascula cara o existencialismo, pero tentando agarrarse a un Deus cada vez máis livián e intuitivo. En “O silencio”, filme transicional entre Deus e o Agnosticismo, apoiarse na fe, pese ao moito que a necesiten os homes, semella xa imposible. A consecuencia é a perda dos valores morais, o baleiro, o isolacionismo do individuo que mesmo chega a perder a capacidade de comunicarse. Parece que Bergman tratou desesperadamente de, seguindo a Kierkegaard, buscar a Deus. Ao constatar a súa futilidade, a desesperanza torna cada vez máis opresiva, ata alcanzar cotas de verdadeira eiva existencial coa inquietante e xenial “Da vida dos monicreques”.

O seguinte cadro trata de esplicar, convinándoas, as distintas etapas da obra de Bergman:

OBRAS DE PROSA FÍLMICA (vivencias persoais)	OBRAS DE POÉTICA FÍLMICA (maior contido filosófico)
OBRAS DE XUVENTUDE OU PSICOLÓXICAS: “Xogos de verán”, “Un verán con Mónica”, “Cara a ledicia”, “Sorrisos dunha noite de verán”…	(salvo) “Prisión” e “Noite de Circo”
(salvo) “Segredos dun matrimonio”, “Cara a cara”, “Sonata de Outono” e “Da vida dos monicreques”	DE DEUS AO AGNOSTICISMO
	OBRAS SIMBÓLICAS: “O sétimo selo”, “Fresas silvestres”, “O manancial da doncela”, “Como nun espello”… OBRAS CRÍTICAS: “O silencio”, “Persoa”, “A hora do lobo”, “Gritos e murmurios”…)
OBRAS FINAIS SOBRE A FAMILIA
(“As mellores intencións”, “Nenos do domingo”, “Encontros privados”, “Infiel”, “Sarabanda”)	(“Fanny e Alexander”, “Despois do ensaio”, “O rostro de Karin”)

Por último, é interesante, logo de analizar as estapas do director de Uppsala, que reparemos nos temas recorrentes da súa filmografía:

1. Deus: o problema do mal é un obstáculo que dificulta a xustificación racional de Deus.

2. O protestantismo: a relixión preséntasenos como un verdugo desapiadado de toda debilidade humana.

3. O artista: dotado dunha maior sensibilidade, o artista está máis cerca de comprender o lado oculto do ser humano.

4. A morte: o que vive non acepta a morte e interrógase por ela.

5. A enfermidade: forza desestabilizadora que saca a luz a mesquindade e baixezas das persoas. Metáfora da degradación social.

6. A xuventude: ás personaxes que se moven no hedonismo, sobrevenlles a desesperación coa chegada do tráxico.

7. A muller: triunfal sempre fronte ao home, o cal se nos mostra menos capaz ante os reveses da vida.

8. O sinxelo: a fraxilidade da existencia humana conduce ao home a apreciar as cousas sinxelas.

Miguel Segador