WESTERN (II): MUDO

SONNY NEGRO: «Ha muerto John Wayne». ¡¿Cómo puede haber muerto John Wayne?! Un hombre de familia, chapado a la antigua. ¡Nadie puede acabar con la vida de John Wayne!
BENNY RUGGIERO: Habrán sido los indios.

A historia do western vai unida á propia historia da cinematografía americana. Xa en 1899, a Thomas Edison's Manufacturing Company realiza dúas curtas compostas por unha única escena: a primeira transcorre nun bar do far west, a segunda nunha partida de póker en Alaska. En 1903, Edwin S. Porter, quen fora cámara de Thomas Edison, filma os dez minutos de ‘The great train robbery’, película que supón a pedra fundacional do xénero (aínda que ‘The pioners’ e ‘Kit Karson’, do mesmo ano, tamén pugnan por este título). As catorce escenas do filme xa conteñen os elementos e convencións polos que será coñecido o western. Pistoleiros bos e malos, ladróns, persecucións, o enfrontamento final... e mentres a audiencia papa un animado pulp, no que, entre outras, un pistoleiro fai bailar a un home disparándolle aos pés, defínense as bases do novo medio artístico: aparecen por vez primeira os títulos de crédito, a elipse e a montaxe en paralelo, o primeiro primeiro-plano (ao comezo do filme un home é ferido ante os atónitos espectadores) e o plano terrestre (dende os pés). ‘The great train robbery’ supón o grande éxito comercial da era pre-nikelodeon, confirmando que o novo medio era unha actividade comercial viable.

Se engadimos que a historia está baseada nun feito real acontecido o 29 de agosto de 1900, cando catro membros da banda de Butch Cassidy asaltaron o tren número tres da Union Pacific Railroad en territorio de Wyoming, xa nos decatamos de que as sagas de antiheroes reais non agromaron como froito da seca creativa dos guionistas. A industria acudiu a eles dende os mesmos alicerces do cinema.

Agúns nomes destacados.

Entre 1908 e 1913, D. W. Griffith dirixiu unha serie de filmes entre os que cabe destacar ‘Fighting Blood’ (1911), acerca do conflicto entre os colonos brancos e os indios Sioux na Dakota do recente 1899, e ‘The battle of Elderbush Gulch’ (1914), o seu maior western, filmado en California, e claro precursor (a dicir dos que a viron) de ‘Birth of a Nation’ (1915). O filme ‘The Squaw Man’ (1914), dun mozo Cecil B. De Mille, a miúdo acredítase como o primeiro traballo enteiramente filmado en Hollywood (1). Thomas Ince, creador do sistema de estudios, adquiriu en 1912 a Wild West Show, coa finalidade de empregar especialistas nos seus filmes. Para el dirixiu Francis Ford, irmán maior de John Ford, sendo a grande estrela do estudio o actor William S. Hart (“a good bad man”), o cal conta no seu haber algún fito cinematográfico, segundo a crítica especializada, como ‘Tumbleweeds’ (1925), xa para United Artist, sobre a febre de ouro en territorio Cherokee.

Pero o pastel repartiuse entre outros actores-estrelas, que en moitos casos producían os seus propios filmes. É o caso de Gilbert M. Anderson, quen realizou máis de 400 traballos encarnando ao pistoleiro Broncho Billy; Tom Mix, cuxo cabalo, Toni, era tamén unha estrela da Fox Co.; Harry Carey, quen protagonizou vintecatro filmes mudos de John Ford; ou Hoot Gibson, tamén con Ford, convertido en estrela nos anos vinte.

Sen embrago, moitos destes filmes eran ríxidos, pouco imaxinativos e de baixa ou nula calidade, en gran medida debido a unha producción fast food, de factura rápida e consumo masivo. A mellora obsérvase en traballos como ‘The covered wagon’ (1923), sobre unha caravana de colonos en ruta sobre as chairas do medio oeste, que lle custou á Paramount 800.000 dólares da época, resultando un grande éxito comercial; ou ‘The Iron Horse’ (1924), filme número cincuenta da Fox, rodado por John Ford no deserto de Nevada, no cal se empregou o revolver Colt Deringer orixinal de Wild Bill Hickok; ‘Three Bad Men’ (1926), tamén de Ford; ou ‘Redskin’ (1929), dirixido por Victor Schertzinger, un dos poucos retratos ben intencionados do cinema mudo sobre os indios (navajos).

Para que engadir máis. Os datos sobre cinema sempre son ampliables, e, a miúdo, e sobre todo falando de westerns silentes, falar de filmes que ninguén viu (eu incluído) resulta pouco menos que mareante.

Os homes do Oeste.

Xa apuntei o tirón popular de certos nomes convertidos en lenda, aproveitados polo cinema mudo dende os seus inicios. Outros exemplos son: ‘Wyatt Earp in The Half-Breed’ (1919), ‘Buffalo Bill Cody in The Adventures of Buffalo Bill’ (1917), ‘Wild Bill Hickok’ (1923)... e un longo, longo etc.É interesante coñecer as historias reais nas que se asenta o mito, así como o recentes ou case contemporáneas que foron a estes primeiros filmes. Por citar os máis destacados, Calamity Jane morre en 1903, Pat Garret en 1908, Frank James en 1916 e Wyatt Earp en 1929.Se para os gregos de Atenas, os arxivos conquistadores de Troia posuían unha altura proverbial e eran moito máis lonxevos que Pericles, os heroes do far west americano (que, polo dito, non quedaba tan lonxe) comparten con aqueles audacia e destreza coas armas, e, en moitos casos, unha morte a traizón.

En 1837 nace en Ilinois James Butler Hickok, no seo dunha familia de granxeiros. Mary Jane Canary (1952-1903), máis coñecida como Calamity Jane (en castizo, Juanita Calamidad), é capturada polos cheyennes cando traballaba no transporte do correo ao longo de Yellowstone River (1873). Wild Bill Hickcok, de quen a lenda afirma que estaba namorada, rescátaa. O 2 de agosto de 1876, mentres xogaba ao póker nun salón de Deadwood, Wild Bill Hickcok é asasinado polas costas por Jack McCall.

En 1863, Jesse James (1847-1882) incorpórase as guerrillas sudistas (a guerra civil vai de 1861 a 1865) de “Bloody Bill” Anderson e posteriormente ás de W. C. Quantrell. Calcúlase que a banda de Quantrell asasinou a mil persoas durante este ano. En 1865, unha bala desfaille o pulmón dereito. En 1875, a policía ataca a casa de Jesse James, que naquel momento estaba ausente. O seu irmán pequeno morre e a súa nai perde un brazo. Un ano despois, Jesse e seu irmán maior Frank James (1843-1916) atracan o First National Bank, en Northfield (Minnesota). A poboación intervén espontaneamente e os irmáns James están a piques de perder a vida. Dende o 3 de abril de 1882, a cabeza de Jesse James vale dez mil dólares. Un amigo, Robert Ford, dispáralle a traizón na súa casa, mentres Jesse colocaba un cadro nunha parede. En outubro, Frank James entrégase a Crittebden, gobernador de Missouri. Un ano despois, e ante a sorpresa xeral, o xurado de Gallatin declara que Frank James non é culpable. Morre en 1916, con setenta e tres anos de idade.

Wyatt Earp nace en Monmouth (California) no ano 1848. En 1877, coñece ao xogador John “Doc” Holliday en Fort Griffin (Texas). Logo de ser sheriff de Dodge City, ofrécenlle o cargo de comisario na cidade de Tombstone. En 1881, Wyatt, Virgil e Morgan Earp, coa axuda de “Doc” Holliday, acaban coa banda do vello Clanton e os seus fillos en Ok Corral. Coñece varias adaptacións cinematográficas do seu famoso duelo. John Ford afirmaba ter escoitado a realidade dos feitos por medio do propio Wyatt Earp, a quen inmortalizaría na célebre ‘My darling Clementine’ (1946). Wyatt Earp morre en 1929 (2).

William H. Bonney, máis coñecido como Billy o Neno, nace en Nova York en 1859. En 1877 vinga a morte do seu patrón, Tunstall, dando inicio á súa carreira criminal. É a Guerra do condado de Lincoln, Novo México, na que os antigos empregados de Tunstall se enfrontan a outro gandeiro rival, John Chisum. En 1878, tras ficar asediado na casa do seu colega McSween, entre o 13 e o 18 de xullo, Billy consegue escapar. Pat Garret (1850, Alabama-1908, Texas) captura a Billy, quen fora seu amigo, en 1881. Condenado a morte, este logra evadirse catro meses despois. Garrett persígueo, asasinándoo a traizón, mentres durmía, na casa dun amigo común, Pete Maxwell. William H. Bonney tiña entón vinteún anos. Pat Garret morre en Las Cruces en 1908.

En 1901, os líderes dunha banda de ladróns de trens e de bancos, Butch Cassidy (Robert Leroy Parker) e Sundance Kid (Harry Longbaugh), xunto con Ethel Place, viaxan dende Nova York ata Bos Aires. Tempo despois instálanse en Cholila, provincia de Chubut, e alí viven como respectables cidadáns (cos nomes de Santiago Ryan, Enrique Place e a súa esposa Ethel), ata 1905, ano en que deben fuxir, atravesando Chile, pois as autoridades descobren a súa verdadeira identidade. Son asasinados pola Policía de San Vicente, Bolivia, en 1911. Os derradeiros foraxidos do afastado oeste aínda existían cando en 1903 se proxecta ‘O gran roubo do tren’, filme que retrata un dos seus famosos asaltos. Paul Newman e Robert Redford (‘Dous homes e un destino’, 1969) son as caras coas que máis habitualmente se identifica a esta parella de bandidos.

1. A finais da primeira década do século, o vinte por cento dos filmes americanos eran westerns. Pero non foi ata 1906 cando se realizou o primeiro traballo no propio Oeste: A California hold up (1906), da Biograph Co.

2. Algúns dos máis importantes filmes baseados no incidente de OK Corral son: ‘Law and Order’ (1932) con Walter Huston como Wyatt Earp; ‘Frontier Marshal’ (1939) con Randolph Scott como Wyatt Earp e Cesar Romero como John "Doc" Holliday; ‘My Darling Clementine’ (‘Pasión de los fuertes’, 1946) con Henry Fonda como Earp e Victor Mature como Holliday; ‘Gunfight at O.K. Corral’ (‘Duelo de titanes’, 1957) con Burt Lancaster como Earp e Kirk Douglas como Holliday; ‘Hour of the Gun’ (1967) con James Garner como Earp and Jason Robards Jr. como Holliday; ‘Tombstone’ (1993) con Kurt Russell como Wyatt Earp e Val Kilmer como Holliday; ‘Wyatt Earp’ (1994) con Kevin Costner como Earp e Dennis Quaid como Holliday.

Miguel Segador