DISTOPÍAS

DISTOPÍAS (1)
Mañá foi onte

A excepción de certos clásicos atemporais, Some Like It Hot, The Great Dictador, It's a Wonderful Life, que as agachadas puiden visionar a horas intempestivas, superando a dor inicial de ter que ler e observar a un tempo (isto resultaba máis custoso no caso da abundante Marilyn), sen luz e cun ollo posto na porta por se a miña nai lle dese por aparecer esgrimindo a vasoira ou a zapatilla; a excepción tamén de certos peplums, epopeas relixiosas e dramas sureños inacabables, que con certa harmonía disfrutaba a colectividad familiar por enteiro; a miña primeira incursión individual no cinema clásico, se se lle pode dicir clásico a un filme futurista de 1982, foi a engaiolante Blade Runner. Pensando agora nisto, non me estraña demasiado o feito de que unha antiutopía tan enfermiza e supertecnoloxizada se afundise tanto en min, pois se a memoria non me falla (e certas estreas nunca se esquecen), unha das miñas primeiras lecturas voluntarias foi Un mundo feliz, de Aldous Huxley.

Partindo de que eu me considerase, dende idade ben temperá, un becho raro, pois a miúdo non compartía os mesmo gustos que os meus compañeiros de andainas, supoño que eu tamén quería soñar con mundos escuros, galácticos e inverosímiles. Para moitos de nós, Star Wars ou foi perdendo interese cos anos, ou quizais nunca chegou a convencernos, pero estaredes de acordo en que do mellor da serie é cando Han Solo é conxelado en carbonita, e, máis recentemente, a afición polo churrasco que lle deu ao tito Lucas. Fascinación polo negro, por un pracer adulto que en nada ten que ver co chocolate e si con pulsións animais, miradas agochadizas, buratos nas paredes.
Pero Blade Runner non lle gustaba a ninguén.


Primerio Un mundo feliz (1932) de Aldous Huxley, anticipando as prácticas euxenésicas dos Nazis, e máis tarde 1984 (1949) de Orwell, onde a ameaza do totalitarismo parece intrínseca do home, poderían considerarse como dúas primeiras pedras fundacionais, ou, para ser exactos, as modernizadoras do xénero. En torno a elas, vasculacións temáticas e de estilo puideron ser A fundación (1951-1953) de Asimov, Farenheit 451 (1953) de Bradbury, e case dúas décadas despois, ¿Soñan os androides con ovellas eléctricas? (1968) de Philip K. Dick.

Quizais a diferencia esencial non resida tanto nos contidos senón na natureza destas obras. 1984 é un libro fascinante, unha das recreacións de mundos non demasiado futuros (a pesar das telepantallas espías, é o embrutecimento, e non a tecnoloxía, a peza clave da historia) máis aterradoras, deshumanizadas e obsesivas que xamais teña dado mente algunha, por pesimista que fose. Sen embargo foi o carácter sumamente explicativo da narración o que nun principio me custaba máis asimilar. Este, digamos primitivismo, considereino durante algunhas páxinas un perxuicio en comparación coas historias de Dick e Huxley. Sen embargo, Do androids dream…? bebe destas fontes, tómaas de partida, e unha vez asimiladas e dixeridas, distanciase delas. Por outra banda, Brave New World, o futuro hipotético de Huxley, non é senón unha elucubración, en moitos casos de carácter científico e antropolóxico (ao estilo Verne). Isto fíxome comprender que 1984, moito máis que un libro de ciencia ficción, é unha descripción case periodística da barbarie irracional, codificada como futuro próximo, do horror e dos comportamentos cobardes, impotentes e alienados que en Europa se diran cita durante a Segunda Guerra Mundial, e, quizais máis claramente, tralo telón de aceiro.

Resulta sorprendente como, a pesar de ler a obra de Orwell moito despois das outras, a súa influencia en min fose tan marcada. Os que me coñecen, algúns con compaixón, outros cunha mirada de entre condescendencia e certa preocupación, saberán que vin con insistencia, unha e outra vez a debandita Blade Runner. A verdade é que a natureza desta teima non é obsesiva senón puramente práctica. O filme de Scott non esixe demasiado ao intelecto, as actuacións carecen na maioría dos casos de matices ambiguos ou intrincadas complexidades (2), o argumento está definido nas primeiras secuencias e todo o que acontece posteriormente non é máis que o suxo e mesquiño traballo deste home que camiña polo filo. Polo tanto o filme convertese nun pracer para os sentidos (no que a música de Vangelis, fora xa do hoxe mítico tema final, non é en absoluto accesoria), e no perfecto descanso para desconectar do estrese diario, e poder durmir, soñando, que sei eu, con Daryl Hannah ou Sean Young.

Agora, despois de ler o libro de Orwell, penso que Blade Runner lle debe tanto a ¿Soñan os androides…? como a 1984. Comezando polo prólogo (dobrado polo omnipresente Constantino Romero) que nos sitúa e nos introduce nunha especial estructura semiótica, moito máis explicativa do que o libro de Dick era (3), pois habería que lembrar que ¿Soñan os androides… ? e un texto de ambientación, máis que de espacios, de estados de ánimo (4). A este respecto, Un mundo feliz comeza tamén in media res, sen explicacións, provocando unha sensación de baleiro e de necesidade de saber máis como poucas veces sentín lendo un libro. E para rematar coas influencias, como son os ministerios do Amor, da Paz, da Abundancia descritos en 1984, sobre todo o do Amor (que en realidade era da Guerra; intrínseco da neolengua é o doblepensar), unha enorme pirámide de formigón, construída no medio da megalópole. Tales edificios (ultramodernos templos maias) non existen no libro de Dick e si no filme de Scott.

Hai aínda outra diferencia esencial entre todos estos libros, xunto coas súas primeiras adaptacións, con respecto aos filmes de ciencia ficción dos anos 80 (Blade Runner, Star Wars, Dune). A diferencia radica en que ditas obras pertencen, a pesar dos poucos anos que as separan, a eras diferentes. Poderían dividirse, ben en pre ou postcibernéticas, ou ben en pre ou postpunk. É indiscutible a sensación de kitsch que hoxe en día nos transmiten moitos dos efectos de Farenheit 451 (1966) de François Truffaut, tales como filmacións invertidas, e sobre todo eses terroríficos (por horripilantemente mal conseguidos) bombeiros-policías que voan na procura do traidor (suspendidos de cables que para non ver habería que estar cego). Do mesmo xeito, o futuro bivalente representado en A máquina do tempo (de 1895 o libro de Welles, de 1960 o filme), no que só existen dúas variantes antagónicas, pero dependentes, de seres humanos (monstros parásitos e loiras/loiros baleiros) fálannos dun futuro bastante anos 60, inocente, monocorde, fráxil, case tan inverosímil por pulcro como o propio artefacto que da nome á historia. Quen busque a esencia do naïf que vexa A máquina do tempo, se é capaz de soportar ao insulso e escandalizado (¡¡¡porque eses homes do futuro deixaron derramar os libros!!!) Rod Taylor. Acontece o mesmo con moitos dos cachibaches supostamente superavanzados que aparecen en A Clockwork Orange (1971), que Kubrick, a pesar da súa excesiva e maniática investigación, non soupo prever. Si nos trasladou, en troques, a un mundo plurimodal, de bandas urbanas en conflicto. Por iso, e quizais agora se entenda, A Clockwork Orange é un filme precibernético e, sen embargo, postpunk (malia ser o libro de Anthony Burgess de 1962). A película queda hoxe reducida a un brillante exercicio de estilo, porque en canto á violencia socioestatal, foi amplamente superada polo mundo no que vivimos. Non, non é a alarma social o que pretendo, pero a terrible vivencia (5) que inspirou en Burguess este relato trasladouse hoxe das rexións máis subdesenvoltas (como pode ser o sureste asiático, onde vivía o escritor) ao noso mundo de febles seguranzas. A violencia animal do filme ten bastante de coreografía. Na actualidade temos no director xaponés Takeshi Kitano, un dos denunciantes da corrupción social en tódolos estratos do primeiro mundo. Pero a súa mirada non é grandilucuente, senón próxima, sen efectismos, cínica, asqueada… A Clockwork Orange retrata, como resultado das condicións artísticas do seu director, unha sociedade sen referencias nin saídas. É unha sátira sobre a perversión, sobre os abusos cometidos polo indivíduo ou polo estado, pola ciencia ou pola prensa… A sensación de angustia ao remate da mesma é comparable ao que acontece con Farenheit 451, filme menor, pero interesante.

Sobre Farenheit 451, a verdade é que visionei o filme de Truffaut (o cahierista contradictorio, para algúns quizais mellor crítico que cineasta) con certa predisposición positiva, como o faría cun amigo. Non en balde compartimos esta louca fascinación polo cinema e a literatura, non en balde fixo a magnífica Os 400 golpes, non en balde deixounos os mellores diálogos que o xenio-tolo de Alfredo Hitchcock puido xamais ter soltado en entrevista algunha. Ocurrente pareceume o feito de que na adaptación dunha obra na que a literatura está prohibida, os créditos aparecesen só en audio (6). Agradable foi que o espíritu de Hitchcock se desvelase, non só a través do seu alterego musical, o cen veces imitado Bernard Herrmann, senón por medio de certas accións, como pode ser un home que ás agachadas sae do leito, un corpo medoñento arrastrado pola perversidade, un vicioso lector que é unha sombra sen rostro, mentres a muller, allea ao pecado, durme ignorante. Encantador foi contemplar a Julie Christie por partida doble, irónica interpretación na que a moza autoconsciente, Clarisse, mestra frustrada e compulsiva lectora, se nos amosa como un ser enfermizo, cetrino, con apenas cor nos mesmos beizos que aquel Komarovski (oh, poeta!) pintara con viño en Dr. Zhivago. Reincidentes antolláronseme a parella protagonista, el, polo papel de sacerdote cuxa obra é censurada pola Igrexa Católica en As Sandalias do Pescador; ela por repetir no fantastique con aquela enigmática Enxendro mecánico. Inquedante foi a confesión dunha das amas de casa («si, certo que os nosos maridos van á guerra, pero sempre son os maridos das outras os que morren; non coñezo a ninguén que morrese na guerra»), como o foi comprender que quizais a esposa Linda/Christie, quizais si morrese por sobredose, e fora, talvez, sustituida por unha muller máis perfecta (algo que me lembra a un filme recente de Nicole Kidman). Obsesivo e realista foi o feito de que nunha sociedade onde a cultura foi desplazada pola va complacencia, mulleres e homes se vexan reducidos a entes meramente sensuais que pasan as horas no hedonismo perpétuo e na autosatisfacción (¿e iso o que se suxire no plano en que Linda se apalpa fronte ao espello?). Cándido e gracioso, en definitiva, resultoume comprender que o bombeiro, Oscar Werner, cuxa toma de conciencia (7) é o leit motive da historia, xa non podía ascender pola barra por que lle pesaba a literatura…

Certo, Farenheit 451, non é un gran filme, pero ten moitas cousas boas. E curiosidades. Hai filmes que se prestan máis que outros ao análise dos máis concienzudos escrutadores. Refírome á música que se escoita en determinada situación, á aparición dun extra de oronda redondez, á biblioteca dun capitán transtornado/iluminado no medio do conflicto vietnamita… Invito aos que se atrevan co filme a tratar de atopar que prestixiosa revista arde como todas cando as súas páxinas acadan os 451 graos Farenheit. O humor sutil de Truffaut abrolla en distintas partes: no comportamento dictatorial ou ridículo do mestre, que non deixa de ser un mono con mando (como a maioría dos autoritarios); e tamén nestas queimas de libros, pois, segundo parece, Plexus (Miller) e Lolita (Nabokov) arden con concupiscente avidez. Que o primeiro libro en vermos no filme sexa El Quijote non é algo fora de sentido, e nin moito menos un recheo de sona. Cando estes bombeiros atopan unha biblioteca particular e se dispoñen a arrasala, comezan a tirar os libros dende o corredor, con sadismo e certa voráxine luxuriosa, coma nenos facendo o mal polo mal (nenos e alacráns en Grupo Salvaxe). Isto é unha clara homenaxe/plaxio ao hijodalgo de La Mancha. E tamén lle deben moito certas reflexións, inda que de diferente índole, como pode ser «os filósofos dun século din que o destino do home está marcado; os do século seguinte din que o home é libre», ou «Ética de Aristóteles; o home que o lea considerarase superior aos que non o coñecen. Queimarémolo, así, todos iguais».

Antes de rematar véxome obrigado a volver ao Xénese, a volver a miña teima particular. Debería dicir que Blade Runner ten algunhas cousas boas con respecto ao libro do que provén, máis alá do espectáculo audiovisual que representa e da influencia que o filme tivo nas últimas dúas décadas do século XX (8). Para compensar a omisión que Scott fai da posibilidade de que Rick Deckard sexa tamén un droide, o verdadeiro achádego de guión son as inquietudes destes. No libro os droides chegan á terra, sen máis, escapando da esclavitude á que os teñen sometidos nas colonias exteriores, ou quizais (isto non se explica en ningún momento) para volver a onde naceron. Mestúranse así coa poboación, tentando levar unha vida o máis discreta e pacífica posible. No filme, como xa dixen, por influencia de Orwell moito máis explicativo, este argumento medra, e os Nexus-6, que é a denominación dos droides, poden compararse con outros colectivos que en épocas presentes e pretéritas viron os seus dereitos reducidos ao mínimo. Metecos, bárbaros, indíxenas, esclavos, negros, homosexuais, mulleres… foron logrando a anceiada normalización. Agora reclámaa este outro colectivo, capaz de amar e de sentir empatía polos seus (curiosamente non por un can cocido, rasgo que os diferenciaría dos seres humanos; isto resúltame un tanto inxenuo, senón, fíxense de novo no símil dos nenos e os alacráns en Grupo Salvaxe).

En definitiva, Blade Runner é un filme que, distanciándose da orixe (ou das orixes), medra con entidade propia, toma corpo e sentido, e saca, na miña opinión, un pouco a cabeza por riba dos seus pais, que, non hai que esquecelo, arderían sen remisión sempre que chegasen aos 451 graos Farenheit.
E sen embargo Blade Runner non lle gustaba a ninguén.



(1) Este estudo non pretende abranguer o desenrrolo das Utopías/Distopías na literatura. Este estudo recolle as impresións persoais e influencia que algunhas destas historias provocaron no que isto escrebe, limitándome a textos e filmes xa dixeridos.

(2) O único ser complexo do filme é Roy Batty/Rutger Hauer, con pinceladas de humanismo cibernético: a magnanimidade ante a morte; o arrepío no elevador, tras asasinar a Deus/Tyrell.

(3) «A esto no se le llamó Ejecución. Se le llamó Retiro», «Gat hablaba interlingua, una especie de jerga policial, mezcla de inglés, ruso, italiano…». No libro de Dick non existe a interlingua; si existe en 1984 unha neolengua, inda que en lugar de ser un conglomerado de idiomas é unha linguaxe correxida e censurada na que o número de palabras foi reducido ao mínimo co fin de controlar o pensamento mediante a imposibilidade de formular queixas ou opinións adversas.

(4) Lembrar o controlador Peinfield, capaz de xerar unha actitude sumisa ante a parella, dar coraxe para unha rifa, ou estimular o corpo para o traballo, e que non deixa de ser unha evolución das pastillas que en cantidades inxentes se consumían en Farenheit 451; ou tamén o extase colectivo nunha sinerxia grupal a través do mercerismo, evolución, así mesmo, da incipiente interactividade que xa se intuía no libro de Bradbury.

(5) A violación da muller de Alexander está baseada nun ataque que sufriu a muller de Burgess por catro GI's americanos durante a Segunda Guerra Mundial, feito que causou que abortara.

(6) Para os interesdos na arte conceptual (concretamente na corrente denominada Arte do Comportamento), un libro no que se fala de literatura prohibida resultoume tan paradóxico como a célebre fotografía de Benjamin Vautier na que, cunha man tapa a cara e coa outra sostén un cartel no que pon: «please, no photos».

(7) Puidera parecer bastante abrupta esta toma de conciencia, pois un día é o perfecto bombeiro prendelumes («¡mira mamá, os bombeiros!, ¡vai haber un incendio!», di un cativo) e ao seguinte un radical salvalibros. De feito isto está resolto non con demasiado bo pulso e o dito de «tanto pensa o lobo na ovella...» nin sequera o salva.

(8) Con maior e menor fortuna, O quinto elemento e a perniciosa O xuiz Dread son herdeiras estéticas de Blade Runner. Gattaca é un dos filmes máis interesantes e que de xeito máis desapercibido pasou polas salas de cine nos últimos anos. Representa un mundo feliz (voluntario, non coercitivo) no que só existen dúas clases sociais, os seres perfectamente válidos cuxa consecución foi dirixida xenéticamente; e os menos válidos, reducidos a tarefas inferiores e concebidos de xeito natural. Desafío Total é a revisión bizarra de Paul Verhoeveen de outra narración de Philip K. Dick, non de todo mala. Do mesmo xeito Starship Troopers debera ser analizada dun xeito menos severo, pois as claves que este filme emprega para criticar a sociedade americana poderían compararse a certos convencionalismos que aparecen nos filmes de Lynch: a moza loira, as conversas de instituto, a irrupción da REALIDADE na vida dos nenos bonitos (soldados que non entenden nada). Por último, Minority Report (relato curto de Dick) e partes de A.I. (de Brian W. Aldiss) son dúas das propostas máis interesantes de Spieldberg nas últimas décadas. Tan dado ao sentimentalismo, á posta en escena superestilizada, á manipulación máis burda, Minority Report supón, xunto con A lista de Schlinder, o que persoalmente mellor recibín do director de E.T.

Miguel Segador