WESTERN (III): XÉNERO

« ...It was a real slow walk in a real sad rain/ And nobody tried to be John Wayne...»

Inventar a pólvora é un oficio moi estendido dentro da crítica cinematográfica, sobre todo cando se establecen clasificacións xenéricas, subxenéricas, e non digamos xa á hora de artellar vencellos ou estrañas filias entre directores do máis opostos. Eu mesmo fago acto de contricción ante cada un dos exercicios de pedantería en pasados, presentes e futuros artigos. E é que, máis que engadir nada sobre certo filme, o que facemos é fanfurriñar de termos visto moitos.

A máxima empírica que reza “a máis simple das fórmulas acostuma ser a correcta” válenos aquí á perfección para delimitar o western.

O espacio: territorios fronteirizos dos Estados Unidos de América, a miúdo o norte de México, e nalgún caso o sur de Canadá. Falamos de extensas chairas, sobrecolledores desertos, feraces vales e altas serras nas que verdean as coníferas.

O tempo: unha difusa orixe que arrinca no ámbito da Guerra de Secesión (1861-1865) e que, como moito, podemos fixar na Guerra contra México (1846-1848), continúa nas últimas Guerras Indias e remata a comezos do século XX coas diversas Revolucións Mexicanas.

Os protagonistas: os pioneiros a miúdo non o son tanto. Un gandeiro chega a uns pastos de Texas e proclama o seu dereito sobre as terras. Un terratenente mexicano demostra a lexitimidade da súa previa posesión en base a uns documentos asinados polo rei de España. As pistolas deciden quen se sae coa súa. Quen rouba a un ladrón ten cen anos de perdón: antes dos españois esas terras eran dos indios. O conflicto americano dos westerns decántase sutilmente, e só baixo unha ollada de conxunto, ante os elementos que fan país. Cristiás familias de pequenos granxeiros substitúen aos grandes terratenentes, nalgúns casos membros capitais dunha familia en crise, na maioría solteiros e sen pistola, o que viña a dicir que pagaban a outros homes para que as usasen. A cidade sen lei ten dous posibles destinos: ou ben morrer baixo as areas do pasado ou domesticarse. É dicir, hoteis e saloons deben dar paso a igrexas e escolas. Á madame non lle viría mal tomar clases de costura, trocar o whisky por infusións de auga bendita ou, simplemente, trasladarse lonxe. Os puritanos post-pioneiros son máis salvaxes que bandidos e indios xuntos. É a débeda que pagan os que o arriscan todo por medrar axiña. Os territorios virxes son terra de oportunidades, si, pero ao igual que nos novos ecosistemas, a primeira xeración de colonizadores da paso a outra máis duradeira e estable.

En canto aos indios, non nos enganemos, os americanos son incapaces de facer retratos nos que aqueles sexan protagonistas. Por outra parte, logo de tanta kilo-metraxe con acento anglosaxón, un retrato indio estaría máis cerca do filme histórico que do western revisionista. ‘Dances with wolves’ é a historia dun soldado que coñece á súa chati, circunstancialmente, arrodeado de indios. O mesmo valería para ‘The last of the mohicans’, de Michael Mann, película de especial sensibilidade, pero que non se ambienta nin na época nin no espacio do western. Se alguén viste unha casaca vermella, non é un western. Se os indios non están xa viciados polo illamento, non é un western. Sombreiros gastados, pantalóns de vaqueiro, terratenentes contra granxeiros e indios que escapan de reservas e utilizan winchesters... si, é un western. Por exemplo, moitos quixeran incluír ‘O tesouro de Sierra Madre’ dentro do western, quizais para sumar outra gran obra mestra ao xénero. Sen embargo, nin ‘Giant’, nin ‘The misfits’, ni ‘The treasure of Sierra Madre’ o son, mentres que ‘High Noon’ e ‘The professionals’ si.

Digo todo isto porque por aí lese de todo, dende que ‘The postman’ e ‘Mad Max’ son westerns apocalípticos, ata que ‘No country for old man’ e ‘A violence history’ son westerns contemporáneos. Dubido asemade, que certas comedias leven o sobrenome de western con xustiza, e non falo de ‘Lo chiamavano Trinità’, senón de algunha de Mel Brooks (a aloucada ‘Blazin Saddles’) e de varios tormentos cantados (‘Paint your wagon’). O western pode ter comedia, pero o seu ton é eminentemente grave. Pola mesma, un western no que o protagonista sexa un singing cowboy perde tanta credibilidade que para min deixa de ser iso, un western. E de novo debo advertir que non me refiro a Ricky Nelson (‘Río Bravo’), senón a Gene Autry e a chea de películas que fixo alá polos anos trinta. Non sei se a alguén lle soará, o certo é que o tipo era toda unha estrela. Pode descansar a gusto.

Non acabo de entender o subxénero de western épico. Existe algún western que non o sexa? Épico en canto a unha saga familiar? Entón ‘The big country’ e ‘Duel in the sun’ son westerns épicos. De western psicolóxico hai algúns meritorios traballos (‘Johny Guitar’) e outros non tanto (‘Pursued’). A miúdo estes filmes son catalogados como noir westerns, e identifícanse porque neles deambula un pistoleiro de cello engurrado que non sabe moi ben se deixarse ou non arrastrar polo lado escuro da forza. Entre estes atopamos tamén moitos dos traballos de Anthony Man e, dalgún xeito, ‘Red River’ e ‘The searchers’. O spaguetti western caracterízase polo seu nihilismo e falta de moralidade, elementos ambos que o emparentan estreitamente co western crepuscular máis descarnado (‘Pat Garret & Billy the Kid’, ‘The wild bunch’) e, levemente, cos westerns crepusculares clásicos (‘Ride the high country’, ‘The man who shot Liberty Valance’, ‘Unforgiven’). E por último está o western revisionista, que por políticamente correcto semella un pouco menos western (‘Dances with wolves’ e ‘Broken Arrow’) e mesmo paródico (‘Little big man’ e ‘Butch Cassidy & The Sundance Kid’). Hai quen engadiría outro xénero, o western romántico, cunha considerable carga de erotismo. Dentro destes estarían, de novo, ‘Duel in the sun’, e infinidade de series B, mención especial para Jane Rusell e as dotes das que fai gala en ‘The outlaw’, posiblemente unha das peores películas que vin con máis agrado.

Despois do dito, queda claro que para min os filmes sobre a cabalería non son estrictamente westerns. Son, máis que nada, obras bélicas nas que cohabitan as divertidas fazañas (comparar ‘Misión de Audaces’ con ‘The dirty dozen’), as proclamas patrioteiras (‘The Alamo’ con ‘The Green Berets’), os retratos mellor conseguidos da vida castrense (‘She wore a yellow ribbon’ con ‘From here to eternity’) e a trapallada máis especiosa e ridícula (‘They die with their boots on’ con... síntoo, non atopei nada comparable a semellante embuste).

Luces e sombras; nos filmes de cabalería atopamos de todo, pois se o xénero bélico proclama un sonoro “NON Á GUERRA”, este subxénero supón unha especie de licencia para dar renda solta ao nacionalismo máis hortera e arrepiante. Pero, como dixen, de todo hai. John Ford, Sam Peckinpah e Robert Rossen, por citar algúns, e, dende logo, non Raoul Walsh, a quen admiro pero non aturo neste caso, ofrécennos a mellor cara (a peor) da extinta cabalería americana. Barras e estrelas. O fedor intenso do conservadorismo inconsciente.

Miguel Segador